معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در پی شروع جنگ اول جهانی و تبدیل ایران به یکی از عرصه‌های رویارویی متفقین و دولت‌های مرکز، حضور نظامی بریتانیا در ایران که تا پیش از این به استقرار واحدهای پراکنده ـ بیشتر نیروهای محافظ کنسولی ـ در صفحات جنوبی کشور محدود بود، به یک لشکرکشی نسبتاً گسترده در آن حدود منجر شد؛ در آغاز بیشتر محافظت از تأسیسات شرکت نفت هدف بود؛ ولی با ورود عثمانی به جنگ و حملۀ آنها به همین نقطۀ آسیب‌پذیر، بین‌النهرین نیز بر دیگر جبهه‌های جنگ بین‌الملل افزوده شد؛ جبهه‌ای که یک سر آن در منتهی الیه رودهای دجله و فرات در حدود بصره و شط‌العرب قرار داشت و با شروع جنگ میان روسیه و عثمانی سر دیگر آن در امتداد سرحدات غربی ایران ـ کردستان و آذربایجان ـ تا به قفقاز ادامه یافت.

در این میان با تصمیم گروهی از نیروهای سیاسی کشور در بهره‌برداری از این رویارویی و ورود به جنگ بر ضد روسیه و بریتانیا دامنۀ لشکرکشی متفقین به نقاط مرکزی و جنوبی ایران نیز کشیده شد؛ رسیدگی به تحرکات جاری در صفحات شمالی و مرکزی کشور بر عهدۀ قوای روسیه قرار گرفت و رسیدگی به تحرکات جنوب و جنوب شرق نیز بر عهدۀ بریتانیا.

عملیات نظامی مستلزم دانش و اطلاع بود و گردآوری هرچه سریع‌تر تمام داده‌های جغرافیایی و سیاسی این حوزه‌های عملیاتی نیز از لوازم کار. بخش اصلی این مهم بر عهدۀ دایرۀ اطلاعات قوای هند امپراتوری بریتانیا قرار گرفت که از همان بدو کار تدوین مجموعه‌ای از دفاتر راهنما را برای آشنایی کادر نظامی با خصوصیات جغرافیایی، انسانی و سیاسی حوزه‌های عملیاتی قوای مزبور بر عهده گرفت. در کنار بررسی‌های جغرافیایی با اشتمال بر مضامینی چون راه‌ها، شهرها و روستاها، کوه‌ها و رودها، خصوصیات مردمان کوچ‌رو یا یکجانشین این حوزه‌ها، برای گردآوری اطلاعات دربارۀ چهره‌های سیاسی و منتفذ محلی نیز رشته اقداماتی انجام گرفت که به‌تدریج و در پی انتشار «ویراست‌»هایی چند به گردآمدن داده‌های گسترده‌ای منجر شد که در یک مرحله در کنار شکل دادن به بررسی‌های جامعی چون تکمیل و توسعۀ فرهنگ‌های رجال پیشین، می‌توانست به شکل عناوین تخصصی‌تر و منطقه‌ای‌تری نیز تعریف و تدوین گردد.

از دفاتری که در این مجموعه به چشم می‌آیند «رجال ایران، جلد سوم، عربستان [خوزستان]، لرستان، اصفهان و بختیاری» چاپ اول 1922، 45 صفحه هستند و جلد چهارم که رجال «بلوچستان ایران، کرمان، بندرعباس، فارس، یزد و لارستان» را شامل می‌شود.

آنچه در این کتاب با عنوان «رجال فارس در واپسین دورۀ قاجار» یا به عبارت دقیق‌تر «شرح حال رجال فارس و پاره‌ای از مقامات ایرانی که در شیراز خدمت کرده‌اند» به فارسی ترجمه و ارائه شده، یکی از نتایج یک کار گروهی در چند مرحله است که در سال 1925 در هند برای استفادۀ داخلی دوایر حکومتی بریتانیا منتشر شد.

در این کتابچه شرح حال 361 مفر از رجال مورد بحث ـ اکثراً بزرگان ریز و درشت فارس و تعداد کمتری نیز از مقامات اعزامی از مرکز ـ ارائه شده است. پاره‌ای از این مدخل‌ها نظر به اهمیت موضوع یا داده‌های موجود، کوتاه و مختصر هستند و پاره‌ای نیز بلند و مفصل. اگرچه در پاره‌ای از موارد کوشیده شده دربارۀ سوابق قبلی و نیاکان افراد مورد بحث نیز اطلاعاتی ارائه شود، اما تأکید اصلی بر تحولات و تحرکات فارس در سال‌های دو دهۀ 1900 و 1910 و نیمۀ نخست دهۀ بعد است.

قاعدتاً بخش اصلی این اطلاعات باید در چارچوب وظایف اداری کنسولگری‌های بریتانیا در شیراز و بوشهر و آنگاه دوبرابر اطلاعاتی نیروهای نظامی بریتانیا در جنوب ایران گردآوری شده باشد. در مواردی که از رجال اعزامی از مرکز سخن در میان است، بخش عمده‌ای از اطلاعات ارائه‌شده به گونه‌ای که ارجاع داده شده است از دیگر مآخذ دولتی بریتانیا اقتباس شده‌اند، به همراه افزوده‌ای در ارتباط با دوران خدمت آنها در فارس.

اشارات ضمنی و تلویحی به پاره‌ای از رخدادهای محلی نیز از دیگر مزایای این مجموعه است و همچنین انضمام مجموعه‌ای از فهارس مختلف و شجره‌نامه‌های خاندان‌های ذی‌نفوذ فارس به صورت پیوست؛ از جمله فهرست اسامی و تاریخ خدمت والیان فارس از آغاز عصر قاجار، فهرست حکام بوشهر و بنادر، شجره‌نامۀ خاندان‌های هاشمیه و قوامی شیراز، ایلخان‌های قشقایی، خاندان نوری (شعب تهران و شیراز) و خوانین کهگیلویه و بویراحمد، کشکولی، دشتی و برازجان.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

فهرست رجال

شرح حال رجال فارس و پاره‌ای از مقامات ایرانی که در شیراز خدمت کرده‌اند

والیان فارس از سرآغاز دورۀ قاجار

نسبت [خانوادگی] والیان فارس با خاندان سلطنتی

فرمانروایان و حکام بوشهر از نظر ارتباط آنها با حکومت

فهرست اعلام

شجره‌نامه‌ها