معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

داستان‌های فرار از شوروی و کشورهای بلوک شرق سابق فراوان‌اند. اما داستانی که این کتاب به آن پرداخته، مستقیما با ایران و آن هم در دوران چرخش و تحولی بزرگ، در پیوند است. گئورگی آقابکوف یک ارمنی ساکن در ترکستان روس، به عنوان یک مأمور ساده به خدمت دستگاه اطلاعاتی جمهوری جوان روسیۀ شوروی درمی‌آید، پله‌پله در این دستگاه مخوف ارتقا می‌یابد و دست‌آخر تبدیل به نخستین مأمور عالی‌رتبۀ اطلاعاتی شوروی می‌شود که به غرب می‌گریزد. چگونگی این گریز و علت‌های آن را نویسنده در جای‌جای کتاب و به‌ویژه در بخش دوم بیان کرده است.

این کتاب را در سال 1357 زنده‌یاد دکتر حسین ابوترابیان از روی ترجمۀ انگلیسی آن به فارسی برگردانده بود؛ اما مترجم کنونی به چند دلیل ترجمۀ دوبارۀ این کتاب البته از متن اصلی روسی را مناسب دیده است. نخست آنکه پژوهشگرانی که نسخۀ روسی خاطرات را با ترجمۀ انگلیسی مطابقت داده اند، بر نادرستی‌هایی که در متن انگلیسی راه یافته تأکید می‌کنند. به گفتۀ باریس والادارسکی در ترجمۀ انگلیسی این کتاب که در اکتبر سال 1931 در نیویورک منتشر می‌شود، نه از متن روسی، بلکه از ترجمۀ فرانسوی استفاده شده، بخش‌هایی از متن اصلی در ترجمه حذف شده و ساختار متن نیز تغییر داده شده است. هرچند که در ترجمۀ کنونی نیز از دو سه صفحۀ متن ترجمۀ پیشین استفاده شده که در جای خود در کتاب توضیح داده شده است. دوم آنکه بعد از فروپاشی شوروی و نیز با پیدایش اینترنت و دستیاب‌شدن بسیاری از منابع و مآخذ در دهه‌های پس از چاپ ترجمۀ فارسی کتاب، این امکان فراهم شده بود تا با آگاهی از آنها هم ترجمۀ دقیق‌تری به دست داده شود و هم برخی نکات متن با توضیحات به‌روزتر و مستندی همراه گردد.

آقابکوف در ماه اوت ۱۹۲۶ (۱۳۰۴)، تحت عنوان «بازرس کل هیئت تجاری شوروی در ایران» به‌طور رسمی مأمور خدمت در ایران گردید. او زیرنظر «کازاس» رئیس کل گ.پ.ئو در ایران کار می‌کرد و در اولین مأموریت خود برای سروسامان دادن به اوضاع تشکیلات امنیتی کشور متبوع خود به مشهد مسافرت کرد. روس‌ها از سال‌ها پیش شبکه‌ای گسترده از جاسوسان، خبرچینان و مزدوران را در ایران با هدف جمع‌آوری اطلاعات محرمانه از ادارات دولتی و سفارتخانه‌های خارجی مقیم ایران تشکیل داده بودند. عمده‌ترین هدف روس‌ها از جاسوسی در آسیای میانه، خاورمیانه، شمال آفریقا و هندوستان زیرنظر گرفتن کلیه تحرکات سیاسی، نظامی و اقتصادی بریتانیا در آن مناطق بود. روسیه اینگونه تصور می‌کرد که طی چند سال آینده، جنگی بزرگ بین آنها که تنها حکومت کارگری جهان بودند و بریتانیا رهبر جهان سرمایه‌داری در خواهد گرفت.

یکی از رویدادهای مهمی که در مدت اقامت آقابکوف در مشهد به وقوع پیوست، مسئله مذاکرات تجاری ایران و شوروی بود. این مذاکرات که از خرداد ۱۳۰۵ آغاز شده بود به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سیاست خارجی ایران در اوایل حکومت رضاشاه بدل شده بود و می‌رفت که روابط دو کشور را به مرحله خطرناکی برساند. از اواخر ۱۹۲۶/ ۱۳۰۴، دولت شوروی اعلام کرد برای رفع برخی از مشکلات اقتصادی خود و در راستای اجرای سیاست‌های صنعتی کردن کشور در قالب برنامه موسوم به «نپ» و حفظ ارزش پول ملی خود، تصمیم گرفته‌است که از ورود اغلب کالاهای تجاری از چین، افغانستان، ترکیه و ایران به شوروی جلوگیری کند. در این میان صادرات محصولات کشاورزی ایران به استثناء پنبه به شوروی قدغن شد و مأموران گمرکی شوروی تمام مبادی ورودی مرزهای خود را به روی ایران بستند. این اقدام شوروی اثرات مخربی بر اوضاع اقتصادی و معیشتی تجار و بازرگانان ایالت‌های شمالی ایران بر جای نهاد، چراکه اقتصاد این ایالت‌ها از دیرباز به تجارت با روسیه گره خورده بود و این قطع رابطه ناگهانی، ضربه شدیدی به آنها زد و باعث تشویش و نگرانی بازرگانان و حتی دولت ایران گردید. پس از تاجگذاری رضاشاه در اردیبهشت ۱۳۰۵، تیمورتاش وزیر دربار مأموریت یافت که با سفر به شوروی، مسائل پیش‌آمده در روابط تجاری دو کشور را به بحث گذاشته و هرچه سریع‌تر راه حلی برای برون‌رفت از این مشکل پیدا کند. اما پس از چندماه مذاکرات فشرده، تیمورتاش نتوانست موفقیتی در این زمینه کسب کند و در نتیجه رضاشاه وی را به تهران احضار کرد و مذاکرات تعطیل گردید. در همین مدت مأموران نظامی شوروی عده‌ای از تجار ایرانی را در تفلیس و باکو به جرم در اختیار داشتن کالاهای قاچاق، دستگیر و زندانی کردند. دولت ایران هم ضمن مکاتبه با سفارت شوروی و اعتراض به این برخوردها خواهان توضیح مقامات مسکو شد. پاسخ سفارت شوروی روشن بود. آنها اعلام کردند که چون از طرف دولت روسیه حمل مال‌التجاره برای روسیه به کلی قدغن شده، بنابراین افرادی که می‌خواهند بدون اجازه به شوروی کالا صادر کنند، دستگیر و اجناس‌شان ضبط می‌شود و هیچ تضمینی در جبران خسارت وارده و پرداخت قیمت اجناس در کار نخواهد بود.

از عمده وظایف آقابکوف در ایران، مبارزه با دشمنان داخلی شوروی بود. این دشمنان شامل ارامنه داشناک، قفقازی‌های مساواتی و روس‌های سفید یا همان طرفداران حکومت تزاری بودند. عمده نگرانی و فعالیت گ.پ.ئو متوجه ارامنه داشناک می‌شد؛ چراکه آنها بسیار مصمم، سازمان‌یافته و پرکار بودند. داشناک‌ها که خواهان استقلال از شوروی بودند از دو مرکز عمده فرماندهی می‌شدند. یکی دفتر مرکزی حزب در پاریس و دیگری دفتر محلی حزب داشناک در تبریز. آقابکوف برای زیرنظر گرفتن داشناک‌های تبریز و خنثی‌کردن عملیات خصمانه آنها در ارمنستان شوروی، «کارو میناسیان» رییس گ.پ.ئو تبریز را مأمور کرد تا با استخدام چند نفر از کارمندان پستخانه تبریز مراسلات آنها را کنترل کند. آنها ضمن بازرسی نامه‌های ارامنه داشناک دریافتند که «مرادیان» رهبر داشناک‌ها که در کردستان ترکیه اقامت دارد با شورشیان کرد ترکیه به رهبری «احسان نوری پاشا» باب دوستی و اتحاد را گشوده و پول، اسلحه و جنگجو در اختیار کردهای شورشی قرار می‌دهد. این روابط از آن‌جا برای روس‌ها مهم بود که در آن مقطع روس‌ها در فکر ایجاد کشوری کرد در منطقه بودند و در همین راستا گ.پ.ئو تبریز مأموریت داشت در مهاباد یک مرکز عملیاتی تأسیس کند تا بتواند این ایده را با کردهای ایران، عراق و ترکیه جلو ببرد. اما پس از مدتی و با مخالفت مقامات مسکو با ایدۀ کردستان مستقل و نگرانی از واکنش ترکیه و ایران و عراق که تحت‌الحمایه بریتانیا بود، از این نقشه صرف‌نظر کردند و طرحی دیگر را جایگزین کردند. این طرح روی دوستی و حمایت کردها از شوروی در زمان وقوع جنگ بین بریتانیا و شوروی حساب می‌کرد و نقش کردها ایجاد اختلال در خطوط مواصلاتی بریتانیا در عراق و خرابکاری در تأسیسات نفت خانقین می‌شد.

این کتاب افزون بر خاطرات آقابکوف، که بخش مهمی از آن به ایران اختصاص دارد، شامل پیوستی است که پایان کار و زندگی وی را با مراجعه به مدارک و مستندات پرشماری، تا آنجا که امکان داشته، شرح می‌دهد.

در بخش اول کتاب دربارۀ سازمان اُ.گ.پ.ئو و تشکیلات داخلی آن و ارتباطش با دولت مطالبی بیان شده و بخش دوم به بیان خاطرات نویسنده اختصاص یافته است. نویسنده در این‌باره می‌گوید: «من عمدتاً دربارۀ فعالیت‌هایی خواهم نوشت که خود انجام داده‌ام یا دربارۀ کاری که هدایت آن را بر عهده داشته‌ام و در این میان تنها به مواردی رجوع خواهم کرد که به گونۀ موثقی از آنها آگاهم. لازم نخواهد شد که مرا متهم به اغراق‌گویی کنند؛ زیرا هنگامی که از خود می‌نویسی، جالب نیست که خود و کار خود را در مرحلۀ نخست قرار دهی. از این‌رو شاید به احتمال فراوان مرا متهم به کوچک‌سازی نقش خود کنند. اما برای من ساده خواهد بود که حتی این اتهام را نیز رد کنم؛ چراکه هر کارمند اُ.گ.پ.ئو تنها از کاری که به او سپرده شده، خبر دارد؛ دوم آنکه من در طی شش سال گذشته تقریباً همیشه در خارج از کشور بوده‌ام و از بسیاری چیزها نمی‌توانستم اطلاعی داشته باشم، چیزهایی که اگر در مسکو بودم، درباره‌شان می‌شنیدم. من هدف خود را انتقال آن حقایقی قرار داده‌ام که شرکت‌کننده و شاهد مستقیم آنها خود من بوده‌ام. دولت‌های علاقمند می‌توانند به‌راحتی این حقایق را بیازمایند».

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

مقدمه

بخش یکم: اُ.گ.پ.ئو چیست؟

فصل یکم: تشکیلات داخلی اُ.گ.پ.ئو

فصل دوم: اُ.گ.پ.ئو و دولت

بخش دوم: خاطرات یک چکیست

فصل یکم: چکا در اورال

فصل دوم: در ادارۀ امور کشورهای شرقی چکای سراسری روسیه

فصل سوم: کشته شدن انور پاشا

فصل چهارم: کار در تشکیلات حزب

فصل پنجم: افغانستان

فصل ششم: مأموران و کارمندان اُ.گ.پ.ئو در افغانستان

فصل هفتم: فروپاشی جامعۀ مهاجران بخارایی

فصل هشتم: ایران

فصل نهم: سازماندهی فعالیت اُ.گ.پ.ئو در بلوچستان

فصل دهم: جاسوسی شوروی در آذربایجان

فصل یازدهم: فعالیت اُ.گ.پ.ئو در تهران

فصل دوازدهم: مکاتبات محرمانۀ سفارتخانه‌های خارجی

فصل سیزدهم: چند دگرگونی در سفارت

فصل چهاردهم: فرار منشی استالین

فصل پانزدهم: ایجاد شبکۀ اُ.گ.پ.ئو در جنوب ایران

فصل شانزدهم: بخش کشورهای شرقی اُ.گ.پ.ئو در مسکو

فصل هفدهم: تجاوز نظامی شوروی به افغانستان

فصل هجدهم: شبکۀ غیرقانونی اُ.گ.پ.ئو در ایران

فصل نوزدهم: چین ـ عراق

فصل بیستم: آلمان، فرانسه، آمریکا

فصل بیست‌ویکم: فلسطین، حجاز و یمن

فصل بیست‌ودوم: ترکیه

فصل بیست‌وسوم: تبعید تروتسکی

فصل بیست‌وچهارم: اُ.گ.پ.ئو اکنون در خاور نزدیک چه می‌کند؟

پیوست 1: بخش‌های مربوط به ایران از کتاب «چکا در حال عملیات»

پیوست 2: آقابکوف ناشناخته/ بوریس ولودارسکی، ترجمۀ کاوه بیات

منابع مورد استفادۀ مترجم

نمایه