معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عقل‌گرایی انتقادی در شرح زیر جریانی در درون فلسفۀ تحلیلی تلقی می‌شود. به این ترتیب می‌توان سه جریان بزرگ تفکر تحلیلی را در سدۀ بیستم از هم تمیز داد: 1. پوزیتیویسم منطقی با تمام تحولات بعدی آن. این تحولات در ایالات متحده به پراگماتیسم آمریکایی پیوند خورد و تا سال‌های 60 سدۀ بیستم نفوذی چشمگیر داشت. 2. «فلسفۀ زبان متعارف» که متأثر از ویتگنشتاین متأخر بود و در سال‌های 50 و 60 سدۀ بیستم به‌ویژه در آکسفورد طرفدار داشت. 3. عقل‌گرایی انتقادی. خود آلبرت اصطلاح «فلسفۀ تحلیلی» را غالباً فقط برای تحلیل زبان نوع آکسفوردی به کار می‌برد. این تقسیم‌بندی سه‌گانه این پرسش را پیش می‌کشد که آیا عقل‌گرایی انتقادی به پوزیتیویسم منطقی نزدیک‌تر است یا به فلسفۀ زبان متعارف.

منطق اکتشاف علمی پوپر یکی از مهم‌ترین آثار علم‌شناسی عام است و بر آن بسیار اثر گذاشته است. آلبرت نیز همین‌گونه در روش‌شناسی علوم اجتماعی تأثیر داشته است، هرچند که تأثیر او تاکنون اساساً به کشورهای آلمانی‌زبان محدود بوده است. به تعبیری می‌توان گفت که عقل‌گرایی انتقادی روش‌شناسی علوم اجتماعی است. ظرفیت و توان واقعی عقل‌گرایی انتقادی دقیقاً در همین جا است.

در فصل‌های این کتاب مهم‌ترین موضوعات تفکر هانس آلبرت معرفی می‌شوند. در این کار رشتۀ کلام به تناسب بیشتر به دست خود آلبرت سپرده می‌شود تا خوانندگان با سبک و طرز استدلال او آشنا شوند. اما مواضع نویسندگان مورد انتقاد آلبرت نیز در صورت امکان از زبان خود آنها بیان می‌شود. به منابع اصلی بعضاً با شرح و تفصیل اشاره شده است تا مطالعۀ بعدی متن‌های مهم امکان‌پذیر باشد. آلبرت با انبوهی از موضوع‌های مختلفی دست‌وپنجه نرم کرده است، از حقوق و مسائل مربوط به روش‌های علوم اجتماعی متأثر از علم اقتصاد ملی گرفته تا مسائل فلسفۀ عملی و مسائل تاریخی و دینی، اما همۀ این تحلیل‌ها و موضع‌گیری‌ها با تعهد او به وحدت فراگیر خرد و همسویی با شیوۀ تفکر انتقادی ـ عقلانی گره خورده است.

فصل دوم نگاهی است اجمالی به شرح حال آلبرت که فقط مسیر زندگی یک فیلسوف مهم را نشان نمی‌دهد، بلکه بخشی از تاریخ اندیشۀ جمهوری فدرال آلمان را نیز بازگو می‌کند. فصل سوم به مدل کلاسیک توجیه، مسائل و مشکلات این مدل که در «سه‌راهۀ مونشهاؤزنی» به اوج می‌رسند و نیز به راه‌حل آنها با توسل به فکر بازبینی انتقادی و پلورالیسم نظری می‌پردازد. فصل چهارم به روش‌شناسی علوم اختصاص دارد و مروری کلی است در موضوعات اصلی علم‌شناسی نوین و پیشنهادهایی که از سوی عقل‌گرایی انتقادی برای حل آنها ارائه شده است. فصل پنجم به دلایل آلبرت در رد ادعاهای استقلال علوم انسانی می‌پردازد؛ زیرا بسیاری از نمایندگان رشته‌های تاریخی و زبان‌شناسی تاریخی هنوز به آن باور دارند. فصل ششم به نقد آلبرت بر هرمنوتیک و دو روایت آن، یعنی «آموزۀ هنر فهم» کلاسیک و هرمنوتیک عام هایدگری و گادامری اختصاص دارد. افزون بر این بررسی او از فلسفۀ تحلیلی زبان و کاربردشناسی استعلایی نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت.

در فصل هفتم یکی از موضوعات اصلی آلبرت یعنی ایدۀ وحدت علوم اجتماعی مورد بحث قرار می‌گیرد. در این فصل از اندیشۀ وحدت در برابر رفتار به‌شدت متأثر از حریم شخصی بسیاری از نمایندگان رشته‌های علمی با ارجاع به برنامۀ طبیعت‌گرایانۀ شناخت دفاع می‌شود. مطابق این نظر علم اقتصاد ملی و علم حقوق نیز می‌توانند جزئی از علوم اجتماعی به شمار روند. دستور زبان منطقی ارزش‌داوری‌ها، تحلیل آن و یکایک مسائل مربوط به مناقشۀ معروف بر سر ارزش‌داوری‌ها موضوع فصل هشتم را شکل می‌دهد. آلبرت نشان می‌دهد که بررسی علمی مسئلۀ بی‌طرفی ارزشی در علوم اجتماعی چگونه امکان‌پذیر است. در فصل نهم فلسفۀ علمی آلبرت مورد بررسی قرار می‌گیرد و روشن می‌شود که تعارض به‌ظاهر رفع‌ناشدنی شناخت و تصمیم چگونه به کمک «اصول پل‌های ارتباطی» مناسب به شیوه‌ای عقلانی و رضایت‌بخش رفع‌شدنی است. ایدۀ «سیاست عقلانی» که آلبرت به تأسی از پوپر ارائه داده است، موضوع فصل دهم است. این ایده در این بین کم‌وبیش قبول عام یافته است. فصل یازدهم به فهم آلبرت از مسیر ویژۀ اروپا به سوی «جامعۀ باز» و مواضع او دربارۀ اوضاع فرهنگی زمان حال، به‌ویژه جایگاه دین می‌پردازد و به فراخوان آلبرت دربارۀ اخلاق «نوع‌دوستی عملی» اشاره‌ای کوتاه دارد. سرانجام در فصل دوازدهم بار دیگر این پرسش مطرح می‌شود که آیا به عقل‌گرایی انتقادی، آن‌گونه که آلبرت آن را نظم بخشید و بسط داد، می‌توان مانند «طرحی برای طرز زندگی» نگریست. به این پرسش محتاطانه پاسخی مثبت داده می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

1. مقدمه

2. شمه‌ای از شرح حال هانس آلبرت

3. مدل کلاسیک توجیه و مشکلات آن

4. مبانی علم‌شناسی نوین

5. علم‌شناسی نوین و ادعای استقلال علوم انسانی

6. بررسی انتقادی آلبرت دربارۀ هرمنوتیک و پراگماتیسم استعلایی

7. وحدت علوم اجتماعی

8. ارزش‌داوری‌ها

9. نقدگرایی و فلسفۀ عملی

10. ایدۀ سیاستی عقلانی

11. مسیر ویژۀ اروپا به سوی جامعۀ باز و وضع فرهنگی زمان حال

12. پی‌گفتار: عقل‌گرایی انتقادی، طرحی برای طرز زندگی؟

ضمایم

یادداشت‌ها

منابع

سال‌شمار

نام‌نامه