معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بیدل سواد نظم و نثر فارسی و قرائت قرآن مجید را در مدرسه آموخت و هم‌زمان با حضور در حلقه‌های  یاران طریقت میرزا قلندر و میرزا ظریف، با شعر و اخلاق و آداب و باورها آشنا شد و از لابلای کتب عرفانی و بحث‌ها، تجربه اندوخت. هم‌صحبت شدن با شاه‌ملوک مجذوب، نخستین پنجره را از دنیای عرفان‌گردان، تارکین دنیا، اهل ملامت و مجذوبان به روی وی باز کرد و حس کنجکاوی‌اش را تا حد دلبستگی برانگیخت. میرزا قلندر بعد از اینکه بیدل را در ده‌سالگی از رفتن به مدرسه بازداشت، تدبیری اندیشید و او را زیرنظر خود، به مطالعۀ دفتر شعرهای کلاسیک زبان فارسی سرگرم کرد و بنا بر این شد که بیدل هر شعر و نوشته‌ای را که می‌پسندد، در پایان آن روز برای میرزا قلندر بخواند. بیدل پس از آن دامن غور در آثار کلاسیک شعر فارسی را رها نکرد؛ تا جایی که رنگ و بوی آشنایی عمیق و انتقادی با آثار قدما در سروده‌های او هویداست.

دانشکدۀ شعر فارسی، نگاه بیدل را نسبت به جهان و انسان و زندگی، نافذ و فراگیرتر ساخت؛ آشنایی‌اش را با امکانات زبان ژرفا بخشید؛ زلال ارزش‌های لفظی و معنوی شعر پیشینیان را در عروق سروده‌های او جاری کرد و چنین کرد که شعر او با همۀ اعجاب‌انگیزی و شگفتی‌آوری‌های ویژه‌اش، اغلب نشانه‌های تاریخ شعر و ادب فارسی را در خود جای دهد. از سوی دیگر میرزا ظریف نیز با آموختن حدیث و تفسیر قرآن به بیدل،  سرشت وجودی او را مبتنی بر تعالیم اسلامی شکل بخشید. وجود بحث‌هایی دربارۀ روح مطلق، نفس رحمانی، انسان کامل و فصل‌بندی «محیط اعظم» آشنایی بیدل را با آثار ابن عربی نشان می‌دهد.

بیدل بر چکاد جنبشی قرار دارد که از سدۀ دهم آغاز شد، با جزرومدهای فراوان تا سدۀ هفده ادامه یافته و در عرف کتاب‌نویسی به سبک هندی مشهور شده است؛ اما خود شاعران آن را شعر طرز و طرز تازه یا جدید نامیده‌اند. در تاریخ شعر فارسی بیدل از کسانی است که وجود ابهام را در شعر ضروری اعلام کرد و به دفاع از آن پرداخت و از «حرف بسته سخن گفت. او بیان ساده و بی‌پیرایۀ اندیشه و احساس را «عریانی معنا» تعبیر می‌کرد و آن را ننگ شعر می‌دانست. بیدل شعر خود را در مقایسه با شعرهای ساده و بی‌پیرایه، دارای خاصیت قلزم می‌داند که با غواصی تأمل، می‌توان از آن گوهران بکر به دست آورد. از ویژگی‌های شعر بیدل می‌توان به این موارد اشاره کرد: وزن‌های خیزابی غزلیات، ردیف و هماهنگی موسیقایی ردیف و قافیه، قافیه و ردیف درونی، تقابل دو لحن، موازنه و مماثله، پیوستگی اضافه‌ها، افسون واژه‌هاف بیان پارادوکسی و آکسی‌مورون، واژه‌گزینی و واژه‌سازی، ترنم حرف‌ها، موتیوهای تازه، راه بردن به جهان تصویرها، حس‌آمیزی و .... .

مطابق نوشته‌های غلامعلی آزاد بلگرامی در «خزانۀ عامره» اگر آثار منثور بیدل هم به شکل بیت در نظر گرفته شود، کلیات او بین نود تا صدهزار بیت خواهد بود. آثار منظوم او عبارتند از : غزلیات، قطعات، رباعیات، قصاید، مثنوی‌ها (محیط اعظم، طلسم حیرت، طور معرفت، عرفان)، تنبیه الموسین و .... و از آثار منثور او می‌توان به این موارد اشاره کرد: چهار عنصر، رقعات، نکات و .... .

بی‌‌تردید تاکنون معتبرترین تصحیح کلیات بیدل تا به امروز، تصحیح کابل و تصحیح بهداروند ـ داکانی است که از کلیات بیدل تاکنون انجام شده است. مصححان در مقدمۀ خود ضرورت تصحیح انتقادی را با توجه به اشکالات این دو تصحیح برشمرده‌اند که مهم‌ترین آنها عدم ذکر نسخه‌بدل‌های ابیات است و همچنین این دو تصحیح، نسخه‌های خطی کمی را دربرگرفته‌اند.

غزل مهم‌ترین قالب شعر بیدل و جلوه‌گاه شاعری اوست. تذکره‌ها میزان غزل‌های او را از 35 تا پنجاه و چندهزار بیت برشمرده‌اند؛ اما مطابق کلیات کابل، بیدل 2859 غزل دارد که 32753 بیت را شامل می‌شود. در این تصحیح این ارقام تغییر کرده است؛ چراکه 115 غزل جدید در دستنویس‌های زمان مؤلف یافت شده که در چاپ کامل نیامده بود.

در تصحیح انتقادی غزلیات که در این کتاب انجام گرفته، از چهار نسخۀ خطی استفاده شده است: دستنویس شمارۀ 17107 مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، دستنویس کتابخانۀ مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر، دستنویس 1131 کتابخانۀ رضا ـ رامپور هند، و دستنویس شمارۀ 381 کتابخانۀ خدابخش پتنا. نسخۀ گنج‌بخش سال 1108 (تقریباً 25 سال پیش از فوت بیدل) کتابت شده و از منظر نسخه‌پژوهی اهمیت فراوانی دارد. دو نسخۀ علیگر و رضا ـ رامپور هم در زمان زندگانی بیدل کتابت شده‌اند و میزان اعتبار آن تا حدی است که غزل‌های تازه سرودۀ بیدل به قلم خود او در حاشیۀ آنها افزوده شده است. کتابت نسخۀ خدابخش پنتا هم یک سال بعد از درگذشت بیدل آغاز و در سال 1136 به پایان رسیده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرگذشت، شاعری و دنیانگری عبدالقادر بیدل

نگاهی به سبک هندی

آثار بیدل

ضرورت تصحیح انتقادی

معرفی نسخه‌ها

ضرورت ویراست جدید جلد نخست

شیوۀ تصحیح

سخن آخر و قدردانی

دیباچۀ بیدل بر کلیات

غزلیات بیدل