معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

میان رسائل سیاقی چند کتاب مهم و ارزشمند موجود است که قانون السعادة، سعادت‌نامه، فلک السعادة، رسالۀ فلکیه، لطایف شرفی، المرشد فی الحساب و خلاصة الحساب (حدیقة الحساب) خسروشاه یزدی از جملۀ آنها هستند. غالب این آثار به زبان فارسی نوشته شدند. فرق کتاب‌های متقدم با کتاب‌هایی که در دورۀ متأخر به سلک تحریر درآمدند، در آن است که کتاب‌های متقدمین در واقع پایه و اساس تألیف کتب مابعد خود شدند؛ چنان‌که مستوفیان نویسنده در نگارش اثرشان از آنها الگوبرداری کردند و دست به تألیف کتاب‌های خود زدند؛ از جمله بحر الجواهر فی علم الدفاتر اثر شهشهانی، قوانین السیاق محمدکاظم شیبانی کاشانی و ... .

کتاب «مجمع الحساب» چنان‌که از نامش پیداست، رساله‌ای از این دست آثار متأخرین است که با الگوبرداری از آثار پیشینیان، بسیار هنرمندانه به رشتۀ نگارش درآمد. این کتاب توسط ذوالفقار بن محاربی (غافل) و در زمان سلطنت مستعجل نادرشاه افشار نوشته شده است. غافل از نویسندگان زبردست قرن دوازدهم هجری است و به نظر می‌رسد اثر او تنها رسالۀ سیاقی بازمانده از دورۀ افشاریه است.

از چندوچون احوال و صوادر افعال و حوادث حیات نویسنده آگاهی‌ای در دست نیست. اطلاعات از نویسنده تنها به مندرجات کتاب متکی است و بر این اساس نویسنده در دیباچۀ اثر عنوان می‌کند که در سنین پیری ـ 71 سالگی ـ در سال 1147 هـ.ق این کتاب را تألیف کرد. با محاسبۀ آن می‌توان گفت که تاریخ تولد غافل در سال 1076 قمری بوده است. با وجود این وی متخلص به غافل و از ملتزمین رکاب و مقربین حضور بوده و در دستگاه دیوانی ـ دیوان استیفا ـ اشتغال داشت: «هرچند این بی‌بضاعت را در بندر کمال قماش مطاعی که در نظر خیرمنظر ارباب بصر و خریداران و مشتریان این جزء زمان جلوۀ نمود تواند نمود، در بار نبود و ضعف پیری و ناتوانی گوی قوای جسمانی و روحانی را به چوگان قامت چون کمان در مضمار مرحلۀ هفتادویکم از کف اختیار این معتکف گوشۀ حرمان و چله‌نشین زاویۀ هجران ربوده بود .... قلم‌وار سر بر خط فرمان ایشان که رشته در این سال میمنت‌مآل که بارس‌ئیل مطابق 1147 هجری است، ابواب مال افراد، اوارجۀ این مدعا را به اتصال مقدمه و دوازده جلد و خاتمه به مفاتیح قلم بیان بروجیات صحیفه جلد اظهار گشود و این رساله را مسمی به «مجمع الحساب» نمود».

موضوع این کتاب مانند دیگر کتب از این دست، حساب و سیاق است. بخش حساب آن بسیار مختصر است و نویسنده خیلی سریع از کنار آن می‌گذرد و تنها سه صفحه از کتاب، بخش حساب را دربر دارد، ولی بقیۀ کتاب به بخش سیاق اختصاص دارد.

نویسنده در بخش حساب حرف تازه‌ای ندارد و عاری از نوآوری و بداعت است و تکرار مو به موی کتاب‌های دیگر از این دست و بیشتر تکرار آثار پیشینیان است، با مقایسۀ این کتاب با کتاب‌هایی مانند بحر الجواهر فی علم الدفاتر و قوانین السیاق، چنین برمی‌آید که هر سه کتاب در بخش حساب از مأخذ واحدی استفاده کردند. جدا از ادعای نویسنده، بخش سیاق چنان‌که نمایان است، حاوی سیاهۀ سیاقی و تمارین ارزشمندی است.

شالودۀ این کتاب مانند اکثر رسائل سیاقی یک‌نواخت و در واقع دارای موضوع و محتوا و هیئت یکسانی‌اند، ولی تقسیم‌بندی و ارائۀ هر یک از این رسائل متفاوت است. همچنین این کتاب مشتمل بر دیباچه‌ای در مدح و ثنای نادرشاه و پسرش می‌باشد. افزون بر آن کتاب لاحقه‌ای دارد که بعد از نویسنده به کتاب الحاق شده است.

تصحیح این کتاب از روی تنها نسخۀ شناسایی‌شدۀ آن به شمارۀ 6849 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی انجام شده است. این نسخه به خط نستعلیق خوش استنساخ شده و تاریخ کتابت آن 18 محرم 1298 قمری است.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

دیباچه

مقدمه در بیان ماهیت حساب و بیان موضوع آن

جلد اول از جلود اثنی عضر در بیان جمع و تضعیف و تنصیف و تفریق عدد است

جلد ثانی از جلود اثنی عشر در بیان ضرب است

جلد سیم از جلود اثنی عشر در باب قواعد مساحت سطوح حساب

جلد چهارم از جلود اثنی عشر در باب توضیح اعمال چندی است که محاسب را دانستن طریقه آن ضرور است

جلد پنجم از جلود اثنی عشر در طریق رفع و بخش محصولات شتوی و صیفی است

جلد ششم از جلود اثنی عشر در بیان قواعد نه صیغه اعمال مذکوره است که محاسب و نویسنده علم به آنها بسیار ضرور است

جلد هفتم از جلود اثنی عشر در قواعد و ضوابط عمل استیفا

جلد هشتم از جلود اثنی عشر در باب بیان قواعد و ضوابط دفتر اشراف است

جلد نهم از جلود اثنی عشر در طریق سررشته دفتر لشکر

جلد دهم از جلود اثنی عشر در قواعد سررشته تحصیص خارج الحال و تقسیم توجیه اخراجات حکمی و استصوابی مستمری و غیرمستمری و سویت بر بنیچه بلوکات و محترفه

جلد یازدهم از جلود اثنی عشر در قواعد استخراج مجهولات به اربعه متناسبه و طریق حساب خطائین و به عمل تعاکس و تحیل

جلد دوازدهم از جلود اثنی عشر در قانون است

خاتمه در بیان قواعد و ضوابط بعضی اعداد و جواب مسائل چند که ابواب متعلقه آنها به مفاتیح دو قاعده در چهره بیان می‌گشاید

ملحقاتی که دخلی به اصل کتاب ندارد

فهرست اعلام و اصطلاحات