معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ترکیب‌بندی مسئلۀ بنیادی در فرایند خلق آثار هنری است. بخشی از ارزش‌های بصری نگاره‌های ایرانی وابسته به نظام ترکیب‌بندی حاصل از هندسۀ پنهان و ساختار سنجیدۀ اجزا است. اما غالباً صورت تزئینی نگاره‌ها و جلوه‌گری جزئیات صحنه موجب شده است که کل ترکیب‌بندی در آن واحد به چشم نیامده و اهمیت ساختار در صورت‌بندی نگاره‌ها همچنان محجور بماند. در بررسی نقاشی ایرانی به ساختار ترکیب‌بندی اندک پرداخته شده است.

در منابع مکتوب کهن ایرانی و هندی، اغلب از واژۀ «استخوان‌بندی» به معنای پیکربندی یا شاکلۀ اصلی به جای اصطلاح ترکیب‌بندی استفاده می‌شده است. همان‌گونه که میزا دوغلات در توصیف آثار بهزاد اینگونه عنوان می‌کند: «بهزاد، وی مصور استادی است. اگرچه مقدار شاه مظفر نازک دست نیست. اما قلم این از وی محکم‌تر است. طرح و استخوان‌بندی آن از وی بهتر است». اما امروزه کاربرد واژۀ ترکیب‌بندی رایج است که برابر است با «جای‌دادن منطقی عناصر تجسمی در فضای موردنظر، نظم و ترتیب دادن، برنامه‌ریزی کردن بین عناصر تصویری، منسجم کردن قسمت‌ها با هم، ترکیب کردن و کنار هم قراردادن آنها، ساختار و سازماندهی عناصر تجسمی و بالاخره هماهنگ کردن همۀ اجزاء با هم، مفهوم ترکیب را مشخص می‌کند».

در آغاز مصورسازی نسخه‌های خطی در تاریخ نقاشی ایران، ترکیب‌بندی تصاویر بسیار ساده و سطحی بوده است. در این نسخه‌ها، تصویر ارزش مستقل نداشت و یکسره متکی بر متن بود؛ اما به‌تدریج در طی قرن‌های متمادی هویت شایستۀ خویش را یافت و مسئلۀ ترکیب‌بندی نیز به دنبال آن، چه در درون ساختار بصری تصاویر و چه در ترکیب تصویر و متن، رشد و تعالی یافت. تا جایی که بخش‌ مهمی از معیارها و خصلت‌های خاص نقاشی ایرانی را در خود جای داد و در بررسی زیبایی‌شناسی فرم و محتوای نگاره‌ها بسیار مهم واقع شد.

این کتاب بر آن است تا نظام ترکیب‌بندی را در نگاره‌های یک نسخه بررسی کند. خمسۀ نظامی موجود در کتابخانۀ بریتانیا در تاریخ 846 هـ.ق. کتابت شده و یکی از ارزشمندترین نسخه‌های مصور تاریخ هنر ایران است. نگاره‌های آن انتخاب مناسبی برای انجام این پژوهش است؛ چراکه این نگاره‌ها در دوره‌های متعدد و مکاتب مختلف به‌تدریج در طی حدود یک قرن به نسخه اضافه شده‌اند. این ویژگی فرصت مناسبی را برای مطالعۀ تطبیقی فراهم نموده است. بنابراین این کتاب تلاش دارد در پنج فصل ساختار ترکیب‌بندی نگاره‌های این نسخه را تحلیل کرده و با هم مقایسه نماید.

در فصل اول کتاب به تعریف واژگان ترکیب‌بندی در سنت تصویرگری نقاشی ایرانی پرداخته شده است. فصل دوم به معرفی نگارگران و مکاتب نگارگری نگاره‌های مورد پژوهش می‌پردازد. در فصل سوم پس از مروری بر پیشینۀ کتاب‌نگاری و مصورسازی نسخ خمسۀ نظامی در تاریخ نگارگری ایران، به معرفی خمسۀ نظامی 846 هـ.ق. و بررسی نگاره‌های آن پرداخته شده است. فصل چهارم بخش اصلی کتاب است که تجزیه و تحلیل نظام ترکیب‌بندی نگاره‌ها را شامل می‌شود. در فصل پایانی نیز مقایسۀ نظام ترکیب‌بندی نگاره‌ها و بررسی سیر تحول ترکیب‌بندی در آنها صورت گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: تعریف واژگان نظام ترکیب‌بندی در نگارگری

فصل دوم: مکاتب و نگارگران خمسۀ نظامی 1442 م/ 846 هـ.ق

فصل سوم: خمسۀ نظامی 1442 م/ 846 هـ.ق

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل ترکیب‌بندی نگاره‌های خمسۀ نظامی 1442 م/ 846 هـ.ق

فصل پنجم: تطبیق ترکیب‌بندی و بررسی سیر تحول آن در نگاره‌های خمسۀ نظامی 1442 م/ 846 هـ.ق

نتیجه

منابع و مآخذ