معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خرد و خردورزی مقوله‌ای است که در بیشتر ادیان و مکاتب به جایگاه رفیع آن اشاره شده و از اهمیت آن سخن رفته است. در آثار بزرگان ادب و حکمت و عرفان نیز پیوسته بر اهمیت آن تأکید شده است. بازتاب این نگرش را می‌توان در آثار نویسندگان و شعرای این کهن‌بوم به کرات یافت. در میان متون کهن بازمانده از دورۀ میانۀ زبان‌های ایرانی که در آنها به روش‌های گوناگون به جایگاه خرد و ارزش و اعتبار آن در نزد آدمی و نقش آن در نظام آفرینش اشاره شده است، متن مینوی خرد جایگاه ویژه‌ای داشته و نمونه‌ای بی‌بدیل در ادبیات پهلوی و معارف مزدیسنا به شمار می‌آید.

در سراسر این متن شخصیتی نمادین به نام دانا در قالب یک مقدمه و 62 پرسش به موضوعات گوناگونی پرداخته و پیوسته مینوی خرد را که همان خرد فطری است، در تمام لحظات رودررو و پاسخگوی خود می‌بیند. چنان‌که در جایی از متن به‌زیبایی هرچه تمام‌تر پرسشی را اینگونه مطرح کرده که خرد بهتر است یا هنر؟ و پاسخ می‌شنود که: خردی را که با بهی همراه نباشد، نباید خرد پنداشت و هنری را که خرد همراه آن نباشد، نباید هنر دانست؛ یا در جایی دیگر سؤالی بدین مضمون مطرح می‌شود که آیا دادار هرمزد چیزی را آفرید که اهریمن نتواند به آن آسیب رساند؟ و مینوی خرد در پاسخ می‌گوید که به انسان خردمند و خرسند کمتر می‌توان آسیب رساند.

در این متن و نیز متون دیگر پهلوی پیوسته از دو نوع خرد نام برده شده است؛ نخست آسن خرد یا خرد فطری و دیگر گوشوسرود یا خرد اکتسابی. تفاوت این دو نوع خرد در آن است که آسن خرد موهبتی فطری است که در نهاد انسان قرار داده شده است؛ ولی گوشوسرودخرد، خردی است که انسان از راه کوشش به آن می‌رسد و آن را کسب می‌کند. آنچه آدمی را در زندگی به سرمنزل مقصود می‌رساند و موجب به زیستی و تعالی روح و روان او می‌گردد، خرد فطری همراه با خرد اکتسابی است. زندگی نیازمند آفرینندگی است و لازمۀ آفرینندگی، خرد است.

اساس کار این کتاب، بررسی متن پازند مینوی خرد است. این متن از مجموعۀ «متون پازند» آنتیا انتخاب شده که از صفحۀ 273 تا 336 این مجموعه را به خود اختصاص داده است. آنتیا مجموعۀ خود را در سال 1909 به چاپ رساند. وی در این مجموعه متون پازند بسیاری را گردآوری کرده است. او خود در مقدمۀ کتاب می‌نویسد: «این کتاب شامل تمام متون پازندی است که هم‌اکنون موجود می‌باشند، به استثنای پازندشکند گمانیک وزار و جاماسبی که قبلاً در کتابی مجزا به چاپ رسیده‌اند». او در جایی دیگر دربارۀ نحوۀ پازندنویسی متن مینوی خرد می‌گوید: «برای مینوی خرد به عنوان متن، از نسخۀ خطی که متعلق به ارواد مانکجی رستمجی انوالا بود استفاده کردم. قدمت این متن به 300 سال پیش می‌رسید».

دربارۀ متن پازند مینوی خرد که اساس این پژوهش قرار گرفته، باید به این موارد اشاره کرد: نخست اینکه پازندنویس ظاهراً تسلط فوق‌العاده‌ای به زبان پهلوی داشته است؛ چنان‌که جز در مواردی معدود، قرائت اشتباه دیده نمی‌شود. مورد دیگر اینکه او از سنت پازندنویسی مرسوم در هند استفاده نکرده است. در سنت پازندنویسی رایج در هند، پازندنویسان برای پرهیز از قرائت یک واژه به صورت‌های مختلف، معروف‌ترین یا شناخته‌شده‌ترین قرائت را برای آوانویسی انتخاب می‌کردند. این شیوه هم آوانویسی هزوارش‌ها و هم آوانویسی واژه‌های پهلوی را دربر می‌گرفت.

در این پژوهش متن پازند مینوی خرد با تحریر پهلوی سنجانا مقایسه شده است. این متن را داراب دستور پشوتن سنجانا به گونه‌ای انتقادی در 88 صفحه تحریر کرده است. مقایسۀ متن پازند مورد پژوهش و متن پهلوی مجموعه نشان می‌دهد که متن پهلوی انوالا تقریباً 95 درصد با متن k43 مطابقت دارد. البته با این تفاوت که در متن k43 از بند 1 تا 28 مقدمه افتاده است. نسخۀ دیگری که در این پژوهش مورد مقایسه قرار گرفته، متن پهلوی پازند سنسکریت است. این متن را اروارد تهمورث دینشاه انکلساریا در سال 1913 در بمبئی به چاپ رسانده است.

متن مینوی خرد یا احکام و آراء روح عقل یکی از زیباترین متون پهلوی است. این متن شامل یک مقدمه و شصت‌ودو پرسشی است که شخصیتی نمادین به نام دانا از مینوی خرد می‌پرسد. این متن به اعتبار شیوۀ بیان متن مناظره‌ای است. در این روش که یکی از روش‌های کهن حکمی است، طرفین مناظره در مورد موضوع مورد بحث به یقین می‌رسند و برای خواننده نیز جای سؤالی باقی نمی‌ماند. در این اثر به موضوعات گوناگونی پرداخته شده که از آن جمله باید به مسائل اساطیری، جغرافیای اساطیری اوستا، مسائل اخلاقی، فقهی، عرفانی، کیهان‌شناسی (آسمان، زمین، آب، ستارگان، کوه‌ها و دریاها) اشاره کرد.

فهرست مطالب کتاب:

پازند

پیشینۀ آوانویسی سنتی و پازندنویسی در ایران

مینوی خرد و نسخه‌های مختلف آن

پیشینۀ تحقیق

برگردان فارسی متن پازند

دیباچه

پرسش‌ها (62 پرسش)

آوانویسی متن پازند

پیوست‌ها:

متن پازند تحریر آنتیا

متن پهلوی تحریر سنجانا

برگردان فارسی مینوخرد اثر اردشیر بنشاهی

کتاب‌نامه