معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یوحنای نیکیو باید در پیرامون روزگار تازش عربان به مصر زاده شده باشد. او سکوپای قبطی نیکیو و مهترسکوپاهای گیپتوس‌بوم زبرین بود و سال 690 میلادی پا به کارزاری گذاشت که برای برگزیدن جانشین یوحنای سمنودی بود. شش سال رایینیدار همۀ دیرها شد؛ اما پس از آن برکنار شد، بدان دستاویز که از جایگاهش بهره‌مندی‌های نابجا کرده بود.

«تاریخ‌نامه»ی او درست برجا نمانده، اما همین اندازه هم ارزش بسیاری برای نگارندگان تاریخ مصر دارد. یوحنای نیکیو سال‌نامه‌نگاری است که سخنانی را که در دست دارد، به ساده‌ترین زبان نوشته است.

این نامه تاریخی همگانی است از گیتی، از آغاز آفرینش تا به روزگار نگارندۀ آن که روزگار برآمدن اسلام و رسیدن آن به زادبومش بوده است، گیپتوس بوم. در گذر از آن روزگاران آگاهی‌های زیادی از کام‌ها و ناکامی‌های میهن و هم‌میهنان خویش را نبشته و از شکست‌ها و پیروزی‌های آنان و هم از برخی از دیگر مردمان آگاهی‌هایی داده است.

تاریخ‌نامۀ یوحنا از سرچشمه‌های ارجمند تاریخ باستان است. از ویژگی‌هایش یکی آنکه داستان آفرینش را و هم تاریخ همۀ گیهان را باز می‌گوید، آن‌چنان که قبطیان کهن می‌پنداشته‌اند و می‌شناخته‌اند. پاره‌هایی از این کتاب همانندی‌هایی با افسانه‌های کهن می‌یابد و به گمان مترجم، شیرینی آن از هر جای دیگر بیشی می‌گیرد. آن‌جاهایی است که گاه گویی تاریخ بزرگ طبری در دست خواننده است. یوحنا چنان طبری، سوای آنکه تاریخ را گزارش می‌کند، از آوردن اساطیر و افسانه‌ها و باورهای مردم دوری نمی‌کند و این بر زیبایی سخنش افزوده است. او از آن تاریخ‌نگارانی است که دانسته است تاریخ تنها گزارش رخدادها نیست و برای دریافت درست آن، به افسانه و باورهای مردمان نیاز است.

نگارندۀ این تاریخ‌نامه خود از تخمۀ قبطیان بوده، در پی دوره‌ای که میهنش به فرمان امپراتوری روم درآمده به آیین ترسایی گرویده است. او نه از پارس‌ها، نه از رومیان و در انجام نه از عربان دل خوش دارد و این را باید شایایش شمرد که از هر که به زور به خانه‌اش پا نهاده، بیزار باشد.

از برجسته‌ترین نکات این تاریخ‌نامه یکی داستان آفرینش قبطیان است که گزارش آن چیزی است جز از داستان آفرینش عبریان. دیگر افسانه‌های ترسایان عالم است تا برسد به دوره تاریخی. در آن دوره از جمله، گزارش‌هایی از قوم آشور دارد و حکومت آنان. داستانی ناب از ریشه قوم پارس دارد و تاریخ پارسیان را بازگفته تا به هخامنشیان رسیده است. در اینجا گزارشی دست‌اول از لشکرکشی کمبوجیه به مصر دارد که اکنون با این ترجمه از کتاب، تنها گزارش از آن ماجراست که یک قبطی نوشته و در دست پارسی‌زبانان قرار داده شد. یوحنا گزارش خودش را از تاریخ به پیش آورده تا به روزگار یورش‌های عرب‌ها به مملکت قبطیان رسیده است. از زدوخوردهای عربان با قبطیان که بر آیین ترسایی بودند گزارش کرده و هم از هم‌دستی برخی قبطیان با مهاجمان خبرها داده است. درست به مانند آنچه بر ایران گذشته است.

متن تاریخ‌‌نامۀ یوحنا درست بر جا نمانده و بخش‌‌های زیادی از آن از میان رفته است. پاره‌ای از دستبردها هم در هنگام گردانیده شدن کتاب به زبان عربی رخ داده است. برای نمونه گزارش یوحنا از جنگ‌‌های پارس‌ها، از درآمدن گیپتوس‌بوم به دست پارس‌ها، و باز از راندن آنان از این سرزمین به زور هراکلیوس و پیروزی او بر پارس‌ها در دست نیست. این تاریخ‌نامه به زبان گیزی نبشته شده که از زبان‌‌های اتیوپی است و سپس به زبان‌‌های انگلیسی و هم عربی درآورده شده؛ اما چنان‌که زوتنبرگ می‌گوید، دور نمی‌‌نماید که برخی فصل‌های کتاب که به قبطیان پیوند دارد، به زبان قبطی نبشته شده باشد. گواه این رای نگارش قبطی نام‌ها است در نسخه اصلی که به دست او رسیده است. نسخه‌ انگلیسی که پایه ترجمه کتاب به فارسی بوده، از نسخه‌های یونانی و اتیوپیایی به انگلیسی درآمده است. ترجمۀ فارسی این کتاب را از روی نسخۀ انگلیسی انجام شده و مترجم در ضمن ترجمه، کارش را با نسخۀ عربی هم تطبیق داده و سنجیده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ گردانندۀ فارسی

دیباچۀ گردانندۀ انگلیسی

تاریخ نامۀ یوحنا، سکوپای نیکیو

واژه‌نامه

سرچشمه‌های این گردانیده

جاها و کسان