معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ناصرخسرو قبادیانی بلخی (394 ـ 481 هـ.ق) از دانشمندانی به شمار می‌رود که کمتر دربارۀ نظرات وی دربارۀ زبان مطالعه و کمتر به کوشش وی در ساختن و احیای واژه‌های فارسی به جای واژه‌ها و اصطلاحات عربی علوم عقلی و نقلی پرداخته شده است و پویایی وی دربارۀ کاربرد واژه‌های فارسی و در نتیجه توانمندی و قابلیت زبان فارسی در به‌کارگیری اصطلاحات علمی مغفول و نادیده گرفته شده است. چیرگی حکیم ناصرخسرو را بر دو زبان فارسی و عربی میان سخنان وی می‌توان یافت:

این فخر بس است که مرا به هر دو زبان                                               حکمت همی مرتب و دیوان کنم

جان را ز بهر مدحت آل رسول                                                                                گه رودکی و گاه حسان کنم

وی بیان و زبان توانمندش را وقف تبیین اندیشه‌های اسماعیلی کرده، قیمتی درّ لفط دری را در پای پادشاهان غزنوی و سلجوقی نمی‌ریزد و واقف است که سخنش مایۀ مباهات میر و وزیر است. وی زبان را در خدمت دین، مذهب، مدح پیامبر، امامان و خلفای فاطمی درمی‌آورد و به میزان دانش خود دربارۀ حکمت اسماعیلیه آگاهی دارد و به تیزی و نفوذ سخن خود در تبلیغ آموزه‌های مذهبی آگاه است.

زبان وی از جهت ویژگی‌های صرفی و نحوی دنبالۀ دورۀ سامانی است و کهنگی‌های زبان را در سخنان او می‌توان دید. ناصرخسرو هم در «جامع الحکمتین» و هم در «زاد المسافرین» به موضوع زبان و زبان‌شناسی توجه کرده و خردگرایی وی با توجه به پیروی از مذهب شیعه، او را از نگریستن ظاهر به نگریستن باطن سوق داده است. حکیم بلخ در آثار خویش حتی در «وجه دین» که دربارۀ فقه و تکالیف شریعتی نوشته است، با نگاهی دیگر به بایست‌ها و نابایست‌های شرعی نگریسته و تأویل هر یک از مباحث فقهی را با استدلال خاص خویش بیان کرده است. در «جامع الحکمتین» در فصلی از کتاب با نام «اندر تعریف من» به دو نکته که اساس جهان‌بینی خردگرایانۀ او را شکل می‌دهند می‌پردازد و به بهره‌مندی نوع بشر از گوهر «عقل» که برخاسته از «نفس» انسان است و توانایی «سخن گفتن» به فرمان آن صورت می‌گیرد، اشارت می‌کند.

آثار منثور ناصرخسرو سرشار از اصطلاحات فلسفی و کلامی است. نظام فکری وی متأثر از جریان‌های فکری زیر است: اندیشه‌های کلامی مأخوذ از قرآن و حدیث، اندیشه‌های متفکران اسماعیلی‌مذهب، تفکرات فلاسفۀ یونان و روم. این کتاب دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از اصطلاحات و برابرواژه‌های کلامی و فلسفی است که در آثار منثور ناصرخسرو تعاریف یا توضیحاتی او از آنها به دست داده است؛ بنابراین شامل اصطلاحاتی نیز می‌گردد که بدون تعریف در میان عبارات وی قرار گرفته است.

گردآوری اصطلاحات همراه با تعاریف و توضیحات آنها از آثار منثور ناصرخسرو، اسباب سهولت دریافت مقاصد و مفاهیم فلسفی و کلامی اشعار وی را فراهم می‌سازد. همچنین گردآوری این مجموعۀ اصطلاحات، توانایی و توجه او به «قیمتی درّ لفظ دری» را آشکار می‌سازد که خود می‌تواند خدمتی به زبان فارسی به شمار آید.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

برابرواژه‌های فارسی کلامی ـ فلسفی

فهرست برابرواژه‌ها

منابع