معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاید در نظر اول، شنیدن خبر «نامه‌های خواجه حافظ» برای برخی باورنکردنی باشد، هم‌چنان‌که برخی نیز از اجتماعی و سیاسی بودن غزلیات خواجۀ شیراز شگفت‌زده می‌شوند و اگر برای یکی بگویند حتی یک غزل عاشقانه در مفهوم زمینی آن در دیوان خواجه نیست، بی‌گمان سر می‌جنباند که محال است من نمی‌پذیرم، مگر این بیت از حافظ نیست که می‌گوید: «حریف عشق تو بودم چون ماه نو بودی **** کنون که ماه تمامی نظر دریغ مدار»؛ این بیت از حافظ است و به صراحت می‌گوید «چون کودک و نوجوان بودی با عشق می‌باختی» یا «من حریف عشق و محبت تو بودم، اکنون که به سن بلوغ رسیده‌ای، بر من نظر کن».

در این معنی هیچ تردیدی نیست؛ ولی چون همۀ غزل از نظر گذرانده شود، در وحدت موضوعی غزل نمایان می‌شود که شاعر نامه‌ای به جهانداری نیکبخت و کامکار نوشته و از وی سیم و زر خواسته است و آن صاحب مکارم اخلاق در زمان جوانی، حریف عشق و محبت خواجه بوده است و ما باید بدانیم که زبان حافظ هر موضوعی اجتماعی، سیاسی، عرفانی و اخلاقی را به فرهنگستان باغ عشق می‌برد و از واژه‌های خوش عاشقانۀ دلنشین فارسی بهره می‌جوید و حتی آن کامکار نیکبخت را به لغت «جانان» خطاب می‌کند و نامۀ خود را نیز به دست پیک صبا می سپارد، ببرد و از غلام و نامه‌بر خویش نام نمی‌برد.

هر آن مکتوب منظوم یا منثوری که خطاب به کسی نوشته شود و حامل پیامی بوده باشد، در اصطلاح «نامه» خوانده می‌شود. در واقع «نامه» نوشته‌ای است به نام کسی و برای کسی برای خواستن چیزی یا رساندن پیام و مطلبی. اصولاً غزل خود نامه‌ای است که درد و راز درون شاعر را برای همۀ مردم عالم و خوانندگان غزل شاعر بیان می‌کند؛ ولی در این کتاب، غزل‌هایی مطرح شده است که برای کسی و به عنوان کسی به ضرورتی نوشته شده است. در این کتاب، نامه‌هایی نیز مطرح شده است که احیاناً شاعر خود رویاروی پادشاه یا وزیر یا پیر طریقت خویش ایستاده و خوانده است.

موضوع غزل درخواست و نامه است؛ ولی دبیر نویسندۀ نامه، یعنی شاعر، نقش دبیر خواننده را نیز برعهده می‌گیرد؛ چنان‌که نخستین غزل از غزل‌های مطرح‌شده در این دفتر، مدیحه‌ای است که نشان می‌دهد پادشاهی تازه به تخت سلطنت رسیده یا مراسمی خاص برپا بوده و سلطان وقت، قبای شاهی پوشیده و تاج بر سر نهاده و بر مسند پادشاهی تکیه زده است؛ در این جشن و آیین تاج‌گذاری، خواجۀ شیراز غزلی سروده و به عنوان مدح و تهنیت خوانده است؛ ولی از دوسه بیت آخر غزل معلوم می‌شود که این غزل در واقع عریضه و نامه‌ای است از سوی مردم فارس برای تقاضا و تمنای عفو عمومی، وگرنه حافظ به‌تنهایی در مقامی نبوده است که از سوی خود چنین مطلبی را طرح کند و به پادشاه بگوید: «من به امید عفو جان‌بخش و جهان‌بخشای تو غلامی تو را پذیرفته‌ام».

آنجا که غزل مخاطبی آشکار یا پنهان دارد و تقاضا و تمنایی خاص از کسی در آن غزل مطرح می‌شود، آن غزل نامه نامیده شده و نامه است؛ حتی اگر به دست مخاطب نرسد و برای وی آن غزلنامه ناخوانده بماند؛ چنان‌که خواجۀ اصلاح‌طلب شیراز در این غزل با مطلع: «به حسن خلق وفا کس به یار ما نرسد **** تو را درین سخن انکار کار ما نرسد»، وزیر قوام‌الدین محمد صاحب‌عیار را نعت می‌گوید و فضایل اخلاقی و علمی وی را یکایک برمی‌شمارد و غرض وی از ضمیر مخاطب «تو»، همۀ خوانندگان و شنوندگان غزل است؛ ولی شاعر به قصد شاه شجاع این نامۀ هنرمندان را به زیور وزن و قافیه می‌آراید و از تحقیق غزل معلوم می‌شود که خواجۀ وزیر در زندان افتاده و به انتظار فرمان اعدام یا عفو شاه به سر می‌برد.

در این کتاب حدود شصت‌وچند غزل به عنوان نامه‌های خواجه حافظ شیرازی مطرح و گزارش شده است. بی‌گمان در دیوان غزلیات خواجه، نامه‌های منظوم دیگری هم هست و قطعاً خواجۀ سخندان و غزل‌سرای فارس، صدها نامه به نظم و نثر نوشته و اثری از آنها باقی نمانده است. نامه‌های خواجه حافظ شیرازی بر اساس موضوع آنها در یازده فصل بدین ترتیب قرار گرفته است: نامه‌های دال بر اصلاح‌طلبی حافظ، نامه‌های سیاسی، نامه‌های محرمانه به شاه شجاع، نامه‌های رازناک و در پرده، نامه‌های فرستاده‌شده به ولایات دوردست، تنها نامۀ طنزآمیز، نامه‌ای به اهل دربار، دعوت‌نامه‌ها، نامه‌هایی به یار سفرکرده، شکایت و غربت و نصیحت، طلب صله و زر و سیم. غزل‌ها در این کتاب از شمارۀ یک تا شصت‌وچهار شماره‌گذاری شده و شمارۀ غزل نیز برابر متن شرح چهارجلدی و متن مصحح استدلالی یادداشت شده است. افزون بر فهرست مطالب و بخش‌های یازده‌گانه، فهرستی نیز برا ساس مطلع‌های غزلیات بررسی شده، در این کتاب تنظیم شده است و به ترتیب بر اساس شمارۀ غزل در این کتاب یادداشت شده تا در صورت لزوم به همان شماره در فهرست بخش‌ها مراجعه شود و به‌آسانی شرح مختصر نامه‌ها به دست آید.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: حافظ، شاعر اصلاح‌طلب شیراز

بخش دوم: نامه‌های سیاسی حافظ

بخش سوم: نامه‌های محرمانه برای شاه شجاع

بخش چهارم: نامه‌های رازناک و در پرده

بخش پنجم: نامه‌های حافظ به ولایات دوردست

بخش ششم: طنز تلخ

بخش هفتم: معاشرات شاعر زاهد

بخش هشتم: دعوت‌نامه‌ها

بخش نهم: آن یار سفرکرده

بخش دهم: شکایت و غربت و نصیحت

بخش یازدهم: طلب صله و سیم و زر

نمایه‌ها

کتاب‌نامه