معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عبدالقاهر بن عبدالرحمان ابوبکر جرجانی، زبان‌شناس و ادیب ایرانی در سدۀ پنجم هجری و از نخستین پایه‌گذاران علم معانی و بیان است. بسیاری او را پدر دانش زبان‌شناسی اسلامی می‌دانند. زادگاه او در گرگان بوده و هیچ‌گاه از زادگاه خود خارج نشده و در همان جا به تحصیل نزد استادان خود پرداخته و شاگردان بزرگی چون احمد بن عبدالله مهابادی، ابوالحسن علی بن محمد فصیحی، فضل بن اسماعیل تمیمی، محمد بن احمد ابیوردی، احمد بن ابراهیم شجری و خطیب تبریزی را تربیت نموده است.

از زندگی او چیز زیادی در دست نیست و کسانی که با او معاصر بوده و با او دیدار داشته‌اند، به زندگی او اشاره‌ای ننموده‌اند. او به عربی شعر می‌سروده و اشعار او بیشتر در مدح بزرگان و نکوهش زمانه بوده است. نوشته‌های او دربارۀ بلاغت قرآنی، علم معانی النحو و بلاغت و فصاحت است. آثار او گسترده بوده و تأثیر بسیاری بر اندیشمندان بعد از خود همچون فخر رازی، تفتازانی، زمخشری و دیگران نهاده است. از نامی‌ترین نوشتارهای او عبارتند از: اسرار البلاغة در دانش بیان، دلائل الاعجاز در دانش معانی، الرسالة الشافیة در اعجاز قرآن، العمدة در صرف و مخارج حروف، المغنی شرح الایضاح ابوعلی فارسی، المقتصد تلخیص المغنی، الایجاز، التکملة، التذکرة، الجمل و ..... .

این کتاب بازخوانی بخش‌هایی از دیدگاه‌های عبدالقاهر جرجانی، زبان‌شناس و نظریه‌پرداز ادبی در سدۀ پنجم است. از این‌رو دیدگاه‌های این دانشمند بزرگ ایرانی پیرامون زبان، متنیت، زیبایی‌شناسی و همچنین نگاه تطبیقی در طرح نظریۀ هنری، در حد امکان بررسی شده و از اینها فراشدی به دیدگاه هرمنوتیکی او و نگاه او به چهره‌های بی‌نهایت معنا و فرامعنا شده است. انتخاب عبدالقاهر جرجانی در بازخوانی سنت اندیشگانی به چند دلیل صورت گرفته است. بخش بزرگی از توجه به جرجانی از روی دلبستگی به ایران، گرگان و زیست‌بوم فرهنگی و اندیشه‌ای است و شاید در جاهایی تحت تأثیر آن قرار گرفته باشد؛ ولی بیشتر به عنوان انسانی که در قرن دوازده میلادی می‌اندیشد، تلاش شده که از این وابستگی گریز زده شود تا خوانشی مبتنی بر امروز نسبت به جرجانی به دست آید. در این بازخوانی بر آن بخشش‌هایی از آثار جرجانی که بیشتر به کار امروزه می‌آمده و همچنین بر قسمت‌هایی که قابل بازخوانی در نگاه کلاسیک به ادبیات است، تمرکز بیشتر شده است. در این کتاب کوشیده شده که نگاه جرجانی به فرم و ساخت، نقد و نظریۀ ادبی، نقش بافت و نحو در کارکردگرایی، به‌ویژه در هرمنوتیک و تأویل مورد بررسی قرار گیرد.

در این کتاب تلاش شده دیدگاه‌های عبدالقاهر پیرامون زبان به عنوان نطفۀ اندیشه در نظر گرفته شود و برای این کار هر خوانشی که پیش از این بر او شده، تا حد امکان و دسترسی مورد بررسی قرار بگیرد: اینکه معناگراست یا نقش‌گرا؟ اینکه ساخت‌گراست یا بافت‌گرا؟ اینکه اولین فرمالیست است یا پدر نقد ادبی جهان اسلام؟ همه به یک‌سوی نهاده شده و متن اصلی آثار در مرکز توجه قرار گرفته، تلاش شده پیش‌پنداشت‌ها و پیش‌آگاهی‌های امروزین تا حد امکان رها شود و قالب و خط‌کش نیز به کناری گذاشته شود. با توجه به همان فضا و همان زیست‌بوم اندیشگانی تلاش گردیده تا عبدالقاهر از زوایای مختلف مورد شناخت و بررسی قرار گیرد.

نویسنده در این کتاب کوشیده تا ضمن نگاه به «اسرار البلاغه»، با تکیۀ بیشتری بر آرای جرجانی در «دلایل الاعجاز» بپردازد و از این‌رو بیشترین کوشش در زمینۀ بازخوانی آرای جرجانی همراه با نگاه به نظریات امروزین حوزۀ زبان و نقد ادبی بوده است.

در نگاه تطبیقی به طرح بخش‌هایی از نظریه‌ها پرداخته شده که با آرای جرجانی تناسب و نزدیکی جهت‌دار داشته باشند و از گفتگو در مورد زوایای مختلف نظریات معاصر پرهیز شده است؛ مگر دربارۀ هرمنوتیک مدرن که بنا به اهمیت این روش‌مندی در آرای جرجانی، با گسترۀ بیشتری مورد بازخوانی قرار گرفته است. ترتیب کتاب و بخش‌بندی آن بدین‌گونه بوده که در ابتدای هر بخش و به تناسب موضوع، نمایی کلی از مبحث همان بخش از دیدگاه‌های مختلف آورده شده و سپس آرای جرجانی در همان مقوله بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

نگاهی کوتاه به تاریخ

پیش‌گفتار: چرا سنت خواندنی است؟

فصل اول: نقد و نظریۀ ادبی

فصل دوم: نظریۀ نظم

فصل سوم: همانندی دیدگاه‌های جرجانی با فرمالیسم

فصل چهارم: همانندی دیدگاه‌های جرجانی با ساخت‌گرایی

فصل پنجم: تأویل، تفسیر، هرمنوتیک

پایان سخن

فهرست مصطلحات

نمایۀ نام‌ها