قرنهای بیزمان: درآمدی تحلیلی ـ معرفتشناختی بر منطقالطیر عطار
خلاصه
هدف نویسنده در این کتاب، تبیین رابطه میان شکل شعر عطار و مبانی معنوی ـ معنایی عرفان او به شیوهای مستند و معقول است. اگرچه این کتاب اولا و بالذات معطوف به نقد و تحلیل منطق الطیر است، اما صرفاً محدود به آن نیست و از بطن آن تقریباً همۀ آثار عطار و بهویژه منظومهها و شخصیت خود عطار نیز معرفی و نقد شده تا امکان نگاهی یکپارچه و هماهنگ ابتدا به منطق الطیر و از طریق آن به آثار و کل معرفت و شخصیت و عرفان عطار فراهم آید.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
تأمل و تدقیق در آثار عطار و بهویژه تمرکز و همراهی عمیق با آنها بود که خوانندۀ ژرفکار را دل میداد و ره میگشود و کمکم به این گرایه نزدیکتر میکرد که واقعاً فهم هیچیک از منظومهها بدون توجه به منظومۀ دیگر و فهم آنها بدون این و درک هر چهار منظومه بدون دیوان و رباعیات و تذکره امکانپذیر نیست. فهم درست و دقیق کلیت شعر و عرفان عطار بهمثابۀ یک امر یکپارچه و هماهنگ که جهت و معنا و اغراض و غایات ویژهای از اول داشته است و اساساً برای همان هم به وجود آمده است؛ بدان شیوۀ متعارف ممکن نیست و نیازمند شیوهای یکپارچه و همخوان است.
هر یک از آثار عطار بهمثابۀ یک دایرۀ کوچک در کنار هم قرار میگیرد تا با هم و در نهایت، یک دایرۀ بزرگ معنایی ـ ساختاری را بسازند. از همینروی و با این نگاه، همۀ آثار عطار، نقطۀ مرکزی شعر و عرفان او به شمار میآیند و هیچکدام هم اصل و مرکز اصلی نیستند. همچنان که هیچ اثری نقطۀ آغازین شعر عطار از حیث تاریخی ـ معنایی محسوب نمیشود و در عین حال هر کدام میتوانند نقطۀ آغاز شعر و عرفان او باشند؛ درست مانند دایره که همۀ خطوط آن همزمان میتوانند اول و آغاز و مرکز و حاشیه باشند و به یک اندازه به مرکز نزدیک و از آن دور باشند.
حقیقت توحید در عرفان ایرانی ـ اسلامی چیزی جز درک درست گردانگی و یگانگی و فهم عمیق آن نقطۀ کانونی و رسیدن به نوع ارتباط حاشیه با متن و متن با حشیه یا دورادور و خط با نقطه و مرکز و نقطه با خط پیرامون نیست. انسان هم در مقام شاخصترین نمود هستی از این قاعده جدا نبوده و نیست؛ چراکه در این نگاه، قلب همزمان مرکز انسان و جهان ونقطۀ کانونی هستی هم هست، چیزی که تمام عرفان عطار در همۀ آثار بر گرد آن میچرخد؛ یعنی شروع از نقطهای و سیر در مسیر دایرهوار و رو به مرکز برای دیدار و رسیدن به نقطۀ کانونی هستی که دل یا جان با جانِ جان یا حق باشد و عطار در هر کتابی به فراخور بحث و مقال آن را به میان کشیده و از آن مستقیم یا در پرده سخنها گفته که بحث مستوفی و مستدل و مستند آن در متن این کتاب آمده است. هدف نویسنده در این کتاب، تبیین همین رابطه میان شکل شعر عطار و مبانی معنوی ـ معنایی عرفان او به شیوهای مستند و معقول است. اگرچه این کتاب اولا و بالذات معطوف به نقد و تحلیل منطق الطیر است، اما صرفاً محدود به آن نیست و از بطن آن تقریباً همۀ آثار عطار و بهویژه منظومهها و شخصیت خود عطار نیز معرفی و نقد شده تا امکان نگاهی یکپارچه و هماهنگ ابتدا به منطق الطیر و از طریق آن به آثار و کل معرفت و شخصیت و عرفان عطار فراهم آید.
در اولین فصل این کتاب ذیل سه بخش دربارۀ منطق الطیر قرآنی و منطق الطیر عرفانی سخن گفته شده و همچنین زبان هستی و زبان نیستی رسالةالطیرها در فرهنگ و ادب اسلامی ـ ایرانی و بسترها و زمینههای پیدایش این رسالات بررسی شده است.
چون منطق الطیر اساساً سفری معنوی و نوعی معراج روحی است، سیر تکوین و تدوین این سفرها و منازل و مقامات آنها چگونه شکل گرفته و چه صورتبندیهایی داشته و سیر تحولات تاریخی آن چگونه بوده و عطار در تکوین این منازل و مقامات چه نقش و تأثیر داشته و هفت وادی خود را بر کدام مبانی پی ریخته و تا کجا از سنت معهود بهره برده در فصل دوم کتاب بررسی شده است.
طرح مسئلۀ توحید و چگونگی رابطۀ خدا و انسان و بهویژه ارائۀ معنایی دقیق و نسبتاً درست بهدور از هیاهو و ذوقزدگی از معنای یگانگی و حقیقت آن امری سخت صعب است؛ به همین دلیل بیشتر فصل کل این کتاب هم همین بود که در آن سه نظریۀ اصلی حاکم بر جهان اسلامی یعنی «خالق ـ مخلوقی»، «فیض و صدور» و «وحدت» به تفصیل شکافته شده و پیامدها و لوازم مترتب بر هر نظریه به میان آمده تا جایگاه تاریخی و مبنای نظری نگاه عطار در منطق الطیر دقیق و درست روشن گردد و معنای یگانگی سی مرغ با سیمرغ تبیین گردد.
فصل چهارم به معماران اصلی نظریۀ وحدت در جهان اسلامی ـ ایرانی اختصاص داده شده است: غزالی، ابن عربی و عطار. در این فصل ضمن ریشهیابی و تحلیل عوامل و مؤلفههایی که سبب پیدایش نظریۀ وحدت شدند، به بررسی نقش بزرگانی پرداخته شده که بیشترین و مهمترین تأثیر را در این زمینه داشتند؛ بهویژه امام محمد غزالی که به صورتی دستگاهمند و معتدل فضا را کاملاً آماده کرد و با استفاده از تقریباً مجموعۀ میراث پیش از خود و نیز قدرت و نفوذ عظیمی که در زمانه داشت، زمینهها را برای پیدایش چنین نظریهای آماده کرد.
دو فصل بعدی به اکتشاف متن و نحوۀ تعامل شکل و محتوا در منطق الطیر اختصاص یافته تا بر مبنای همان طرح حلقوی آثار عطار و بازکرد پیرنگ داستانی منطق الطیر و تبیین سازمان معنایی و نقش مقدمهها در آن، به صورتی مستند و مصداقی نشان داده شود که فهم درست معنا و ساختار مقامات طیور بدون هماهنگسازی کامل صورت و معنا و بیتوجه به آن نظریۀ حلقوی ممکن نیست.
فصل هفتم به ترسیم سیمای عطار در حین آفریدن منطق الطیر اختصاص یافته و در آن شرح کششها و کوششها و بیتابیها و بیقراریهای عطار هنگام سرایش تکتک ابیات این منظومه در پیوند با بقیۀ آثار و جایگاه آن در ذهن و روان سراینده و دغدغهها و درگیریهایش با اشخاص و شخصیتهایی که آفریده بهویژه حلاج و شیخ صنعان که در واقع همان عطار و آمال و آلام تحققیافتۀ او هستند، آمده و همچنین نگاهی انداخته شده به عطار و کشمکشهای او با معاصران و خردهگیرانی که «پرگویش» میخواندند و نیز تلاش او برای اثبات و ثبیت حقیقت و معنای قصه و روایت و شاعرانگی و بررسی و بیان نقش و تأثیر عظیم و گستردۀ شیخ نیشابور در پیاندازی و تبیین سنت روایت و قصهنویسی عرفانی تا آنجا که بهحق عنوان «پدر قصههای عرفانی» را میتواند از آنِ خود سازد. بررسی امکان وجود یا امتناع تحقق دنیای آرمانی عطار در منطق الطیر از مباحث مهم فصل پایانی است و اینکه اساساً عطار در آثارش جویای جهان مطلوب و آرمانی هست و چشماندازی از این نوع در نظر دارد یا خیر و در هر دو صورت چرا؟
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه (شرح ماجرا)
فصل اول: از منطق الطیر قرآنی تا منطق الطیر عرفانی
1. زبان هستی، زبان نیستی (درآمدی بر معنای سخنگویی مرغان)
2. پرندۀ خارزار یا مرغ خوارزار (طبقهبندی و تحلیل رسالةالطیرها در فرهنگ و ادب اسلامی ـ ایرانی)
3. بسترها و زمینههای پیدایش رسالةالطیرها
فصل دوم: هفت وادی (نگاهی به سیر تکوین و تدوین منازل و مقامات عرفانی از آغاز تا عهد عطار)
1. درآمد: زمینهها و بسترهای پیدایش
2. سیر تاریخی تکوین و تدوین مقامات و منازل
3. نقش و جایگاه خواجه عبدالله انصاری
4. عطار و طرح هفت وادی
5. شرح و تحلیل وادیهای هفتگانه
6. نقل و نقد قولها
فصل سوم: سایه یا خورشید (عطار و تبیین رابطۀ انسان و خدا در منطق الطیر)
1. درآمد: زمینهها و بسترهای تاریخی و فرهنگی
2. نظریههای اصلی در باب رابطۀ انسان و خدا و تطورات تاریخی آنها در فرهنگ و ادب اسلامی ـ ایرانی
3. وحدت به مثابۀ یک سیستم
فصل چهارم: ابن عربی و عطار؛ معماران نظریۀ وحدت در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی
1. درآمد
2. ابن عربی و رویکرد نظری ـ تحلیلی
3. عطار و رویکرد تأویلی ـ تمثیلی
فصل پنجم: اکتشاف متن؛ تحلیل مبانی ساختاری ـ معنایی روایتهای عطار
1. ساختار روایت عطار و منطق الطیر، خطی یا حلقوی؟
2. نکتۀ توحید: در یگانگی پیرنگ داستانی منطق الطیر
3. منطق الطیر و تعامل شکل و محتوا
4. مقدمۀ منظومهها: کنشهایی آگاهانه در تبیین و تکوین ساختار حلقوی روایتها
5. سازمان معنایی مقدمۀ منطق الطیر
6. روایتهای پنهان: خلق اصطلاحات و تمثیلات بهمثابۀ رویکردی روششناختی
فصل ششم: سیمرغ؛ خودکامه یا خدا؟
1. درآمد
2. عطار در قاف
3. سیمرغ/ خدای منطق الطیر
فصل هفتم: در جدال با نقاش (تحلیل احوال روانی عطار در سرودن منطق الطیر)
1. قصه و قصهگو، کدامیک دیگری را میسازد؟
2. ای برادر قصه چون پیمانه نیست
3. عطار قصهگو: جایگاه، شیوهها و انگیزههای عطار
4. نافۀ اسرار: اضطراب وجود، عطار و پناهندگی به آفرینش آثار
5. تجسم آمال: عطار و بازآفرینی خویش از طریق حلاج و شیخ صنعان
6. منطق الطیر و دنیای آرمانی عطار
کتابنامه
نمایهها
کشف الابیات
پربازدید ها بیشتر ...
ایل بختیاری در دورۀ قاجار
آرش خازنیموضوع این کتاب تأثیر متقابل حکومت و ایل در حاشیۀ ایران در دورۀ قاجار است. بررسی تاریخ اتحادیۀ ایلی ب
قصۀ ما به خر رسید: خر و خرپژوهی در شعر فارسی
غلامعلی گرایی، زهراسادات حسینیخرپژوهی در شعر طنز فارسی یکی از زمینههای طنز بوده که باید بهجد مورد تحقیق و پژوهش قرار میگرفت. نو
دیگر آثار نویسنده
غصۀ نان، اکسیر جان (برگزیدۀ بهترین قصههای عطار نیشابوری/ قصههای منثور)
مهدی محبتیدر این کتاب 317 قصه از «تذکرة الاولیاء» همراه با شرح واژگان دشوار آمده است. در پایان نیز مختصری در ش
غصۀ نان، اکسیر جان (گزیدۀ بهترین قصههای عطار نیشابوری/ قصههای منظوم)
مهدی محبتیدر این کتاب بهترین قصههای عطار از آثار منظوم او یعنی اسرارنامه، الهینامه، منطق الطیر و مصیبتنامه
نظری یافت نشد.