معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دست‌کم از زمانی که عبدالحسین نوشین و بعدتر شاهین سرکیسیان نوعی خواست تجربۀ تئاتری امروزین را پی‌ریزی کردند، چیزی قریب به هفتاد سال می‌گذرد. در این هفتاد سال، تاریخی از بازیگری‌ها شکل گرفته است که بخش اعظمش ریشه در مفاهیم اولیۀ استانیسلاوسکی و استنباطی مشخصاً فرانسوی از تئاتر دارد. نوشین، سرکیسیان، اسکویی‌ها، سمندریان، بیضایی، آربی آوانسیان و خیلی از آدم‌های تئاتری دیگر، هر کدام سهم مهمی در پی‌ریزی این تئاتر و بنیان‌های نظری/ عملی‌اش ایفا کردند. برخی از اینها از جمله خود سرکیسیان و اسکویی‌ها، به فهم اولیۀ استانیسلاوسکی از بازیگری کلاملاً پایبند بودند و همان را هم آموزش دادند. برخی دیگر از جمله بیضایی، سمندریان و آربی، در پی تعریف و ساختن نوعی تئاتر مدرن غربی/ ایرانی بودند که متأثر از فرهنگ شدیداً متغیر و در حال گذار آوانگارد اروپایی/ آمریکایی در دهۀ شصت بود و در عین حال مشکلات و مسائل خاص خودش را داشت.

این کتاب از دل تمرین‌های کارگاهی نویسنده با بازیگران کارکرده و هم تازه‌کار بیرون آمده است؛ بنابراین با این هدف نوشته شده که تا حد زیادی به کار هر دو گروه بیاید. در عین حال نویسنده مایل است کسانی که در مقام مربی/ کارگردان با یک گروه ـ چه تازه‌کار و چه مجرب ـ کار می‌کنند، بتوانند به‌راحتی برای مقاصد خودشان از آن اقتباس کنند. به‌ویژه مربیان تئاتر در مدارس یا دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌ها یا حتی مراکزی که هدف اصلی‌شان لزوماً آموزش تئاتر نیست، بتوانند خیلی راحت از آن بهره ببرند.

همواره دو شیوه برای بازیگری وجود دارد: یکی آنکه نقش را بیرون از خود پنداشت و کوشید با کسب مهارت‌های تکنیکی، تحقیق در باب ویژگی‌های شخصیت، استفاده از حافظۀ عاطفی و نظایر آن، به سوی نقش حرکت کرد و درون آن فرو رفت. روش دیگر آن است که نقش را درون خود پنداشته و بر آن باشد تا با زدودن لایه‌های انباشته بر نقش، آن را در خود متبلور و زنده سازد. روش اول ایجابی و مستلزم افزودن مهارت‌های تکنیکی است و روش دوم منشی سلبی دارد و بر حذف زواید اصرار می‌ورزد. بازیگر در هر دو روش نیازمند مربی‌ای است تا در رسیدن به نقش از افراط و تفریط به‌دور بماند و با حفظ تعادل، جسم و ذهن «دیگری» را تجسم بخشد. روشن است که برای آموزش این شیوه‌های بازیگری قاعده‌ای کلی وجود ندارد و هر مربی روش خاص خویش را برمی‌گزیند؛ اما با وجود تنوع ظاهری روش‌ها، چندان که پیداست مربیان بزرگ بازیگری، هیچ‌یک در ارزش‌های سیستم بازیگری استاد روس تردید نکرده‌اند؛ زیرا استانیسلاوسکی به‌فراست توانسته صحیح‌ترین شیوۀ ممکن برای بیداری ذهن و بدن بازیگران را پیشنهاد دهد.

این کتاب گرچه در اساس مبتنی بر آموزه‌های استانیسلاوسکی است؛ اما کار خود را به انتقال صرف آنها محدود نمی‌سازد. در سراسر کتاب، افزون بر آموزش بازیگری، نوعی نگاه تاریخی به بازیگری نهفته است که دامنۀ آن از استانیسلاوسکی تا لوکوک، بروک و گروتفسکی امتداد یافته و در ادامه، طیف آن تا استانیه‌وسکی، باربا و آن بوگارت گسترش می‌یابد. این نگاه تاریخی با ارزیابی جریان‌های عمدۀ تئاتر در نیمۀ دوم قرن بیستم و نیز با درنظرگرفتن تغییراتی که پیروان استانیسلاوسکی در سیستم او پدید آورده‌اند، به بازنگری در متد استاد روس می‌پردازد و بدین‌سان چشم‌اندازی تاریخی از تحولات نظریۀ او را ترسیم می‌کند. بنابراین در این کتاب استانیسلاوسکی گاهی مستقیم و گاه از طریق آرای شاگردانش حضور دارد و لاجرم در تمرین‌های کتاب نیز به تواتر برآمده از متد استانیسلاوسکی و شاگردان او هستند.

شماری از تمرینات این کتاب با درنظرگرفتن شرایط سیاسی، آمیزه‌های فرهنگی و بازنگری در سنت تئاتری ایران تدوین شده‌اند و مؤلف کتاب تجربۀ خویش در کار با بازیگران ایرانی را به این تمرینات افزوده است. به دلیل همین تجربیات است که در این کتاب به جای روایت سوم شخص مرسوم در کتاب‌های آموزشی که صرفاً به توصیف قواعد می‌پردازد، روایتی اول شخص از فرایند آموزش بازیگری به گوش می‌رسد.

دو ضمیمۀ نهایی کتاب بخشی از تجربۀ عملی نویسنده با تمرین‌های کتاب در زمینه‌ای بوده که در آنها تئاتر به عنوان واسطه عملی کرده است. این ضمایر تصویری از این بعد به دست می‌دهد که تئاتر چطور می‌تواند در خدمت کاری باشد که لزوماً منتهی به اجرای متعارف تئاتری در حضور تماشاگر نمی‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

تشکر و قدردانی

در مورد این کتاب

درآمد/ رضا سرور

مقدمه: آموزش و پرورش بازیگر در زمینۀ تئاتر ایرانی

1. آداب ورود به اتاق تمرین

2. آماده‌سازی‌ها: کار روی خود

3. رابطه برقرار کردن: کار با او/ دیگری

4. بدیهیات غیربدیهی: ابزارهای نقش

5. بداهه‌پردازی‌ها: ساختن صحنه

6. کار با کنش‌های جسمانی: از روان به جسم و برعکس

7. تحلیل عملی متن از مجرای کنش: سرهم‌کردن اجزا

ضمیمۀ 1: ملاقات در پاسگاه نعمت‌آباد

ضمیمۀ 2: پلی‌بک یا تئاتر خاطرات سرکوب‌شده

ضمیمۀ 3: الگویی برای تمرین در کارگاه

واژه‌نامۀ کوچک اصطلاحات پایه

منابع و مطالعات بیشتر