معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌تردید بیشتر ایرانیان چه زبان مادری‌شان فارسی بوده باشد چه آن را در مکتب و مدرسه آموخته باشند، این قصه را خوانده یا به نحوی شنیده‌اند. نظیره‌ها، روایت‌ها و موش و گربه‌هایی به آذری، کردی و حتی اردو نشان از گسترش این قصه دارد. موش و گربه و خاصه روایت‌هایی از آن، بیشتر با ذوق تودۀ مردم مطابقت دارد و در پژوهش در باب آن باید به فرهنگ ایشان توجه کرد. روایت‌های متفاوت موش و گربه با همۀ تفاوت‌ها یک قصه بیش نیست؛ درست همانند همۀ اقوام ایرانی که با همۀ تفاوت‌هایشان زیبایی را و ایران را ساخته‌اند.

این منظومه از گذشته به عبید زاکانی منسوب بوده است؛ اما به دلیل تفاوت‌های سبکی‌اش با شعرِ فارسی سدۀ هشتم، برخی از محققان در انتساب آن به عبید تردید کرده‌اند. این کتاب برای نخستین بار نشان می‌دهد ادبیات و فرهنگ ما با یک موش و گربه مواجه نبوده است، بلکه کاتبان و علاقه‌مندان این قصه که عموماً مردمانی عامی بوده‌اند در درازای زمان موش و گربه‌های گوناگونی را برساخته‌ و آنچه را خود می‌خواسته‌اند به قالب این قصه و به نام عبید زاکانی درآورده‌اند. این کتاب شرح شناسایی موش و گربۀ اصیـل، دیگر روایت‌ها و دگردیسی این موش و گربه‌هاست.

عبید در بررسی‌ای مستقل شاعری توانا به حساب می‌آید؛ اما در مقایسه با فحول شعر فارسی هنرش درخشش چندانی ندارد. نه قصایدش از قدرت انوی و خاقانی نشانی دارد نه غزلیاتش از سعدی و حافظ و نه مثنوی‌اش به قدرت روایت نظامی و خواجو نزدیک می‌شود. در منظومه‌ای با چندین خورشید، ستارۀ خرد عبید سوسویی بیش نمی‌زند. شعر عبید شعر خیال و تصویر نیست. زبان شعری او ساده و به نسبت از اشارات علمی نیز کم‌بهره است. این نکات را می‌توان از مقایسۀ شعر او با شعر شاعران نامبرده به‌روشنی دید. بخش اول این کتاب دربارۀ جایگاه عبید در ادبیات فارسی و نگاهی به آثار اوست.

موش و گربه قصیده‌ای است در بحر خفیف که وزن آن فاعلاتن مفاعلن فعلن است. در اشعار جدی عبید چند شعر در قالب‌های مختلف در این وزن آمده است. قافیۀ موش و گربه معروف‌ترین نشانۀ این داستان است. در این منظومه هم تکرار قافیه و هم قافیۀ شایگان وجود دارد. عبید از شاعران بسیاری در آثار خود یاد کرده و از شعر ایشان بهره برده است؛ اما در کدام یک از آثار پیشینیان از شاعران شعری شبیه بهه موش و گربه آمده است؟ آیا عبید داستانش را از جایی الهام گرفته است؟ اصلا می‌توان برای کار وی پیشینه‌ای پیدا کرد؟ بخش دوم کتاب بحث و بررسی دربارۀ موش و گربه از قبیل منابع عبید در سرودن این داستان، وزن آن و .... است.

دستنویس‌های فراوانی از موش و گربه در کتابخانه‌های ایران و جهان و مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شود. در سومین بخش این کتاب، روایت‌های موش و گربه (دستنویس‌ها و چاپ‌ها) بررسی شده‌اند. نویسنده با بررسی دستنویس‌ها و چاپ‌های موش و گربه و مقایسۀ آنها با یکدیگر، به یازده روایت از این داستان رسیده است. با احتساب دستنویس مفقود کتابخانۀ مجلس، می‌توان گفت نویسنده پانزده دستنویس و ده نسخۀ چاپی از موش و گربه را در یازده روایت معرفی کرده است. در بخش چهارم کتاب این روایت‌ها تحلیل شده‌اند. اینکه این روایت‌ها با یکدیگر چه نسبتی دارند و دگردیسی هر یک به چه صورت بوده است؟ آیا از بررسی آنها به نظری دربارۀ موش و گربۀ عبید می‌توان رسید؟

در بخش بعدی کتاب ابتدا دربارۀ شهرت موش و گربه سخن گفته شده است. سپس از دو گروه از داستان‌های موش و گربه سخن گفته شده؛ موش و گربه‌هایی که به نام عبید نیستند و موش و گربه‌های منسوب به عبید. در ادامۀ این بخش به زایایی ژانر موش و گربه در عصر کنونی پرداخته شده است. و در پایان این بخش احتمال انتساب این داستان به عبید بررسی شده است. نویسنده در پایان این بخش نتیجه می‌گیرد رد انتساب موش و گربه به عبید زاکانی مسلماً سخت‌تر از تأیید آن خواهد بود.

در بخش پایانی کتاب نیز متن موش و گربه بر اساس دستنویس‌های یازده‌گانه تصحیح شده است. در پیوست کتاب، قصیدۀ «موش‌نامه» بر اساس دستنویس 5683 کتابت 1112 قمری کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان تصحیح شده است. این «موش‌نامه» که البته مثنوی است و نه قصیده را نمی‌توان ذیل موش و گربه‌های منسوب به عبید بررسی کرد؛ اما روشن است که سراینده این مثنوی خط اصلی داستان را با تفاوتی از موش و گربه عبید گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد

جایگاه عبید در ادبیات فارسی

دیباچه‌ای بر موش و گربه

روایت‌های موش و گربه (دستنویس‌ها و چاپ‌ها)

تحلیل دستنویس‌ها و روایت‌ها

شهرت و زایایی موش و گربه؛ احتمال انتساب آن به عبید زاکانی

متن موش و گربه (بر اساس یازده روایت)

یادداشت‌ها

پیوست: موش‌نامه (1112 ق)

کتاب‌نامه

تصاویر

گزیدۀ نمایه