معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دورۀ قاجاریه دورۀ تحول جامعۀ ایرانی و قرارگرفتن آن در آستانۀ وضعیتی تازه است. در این دوره با تغییر مناسبات ایران با فرنگ، دگرگونی‌هایی که از دورۀ صفویه آغاز شده و بر شئون مختلف حیات ذهنی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان اثر گذاشته و در ظهور صورت‌های تازه‌ای از شکل و زندگی شعری تبلور یافته بود، صورت و محتوای تازه‌ای یافت. روابط برابر پیشین جای خود را به روابطی داد که ویژگی‌اش چنین بود: یکی به دیگری می‌نگریست و بنا به آنچه بر وی گذشته بود، خواهان به دست آوردن چیزی بود که دیگری داشت؛ هرچند میل به کسب نداشته‌ها کافی نبود و آنچه طلب می‌شد، خریدنی نبود و این خواست هم عمومی نبود.

خواست تحول در معماری و شهر بیان دوگانگی‌های بروزیافته در حیات درونی و تعاملات بیرونی است؛ اما این دوگانگی یک صورت و یک محتوا ندارد. در تعامل بین اجزای مختلف و متنوع سازندۀ حیات شهری، انواع بسیاری از دوگانگی‌ها بروز می‌یابند که نقش خود را بر شهر نهاده‌اند: از صورت متجدد بیرونی و ذهن سنت‌طلب فردی در مقیاس انسان تا آیین‌های سنتی که با مضامین نوطلبانه همراه شده بود در مقیاس جمع؛ از اشکال نوپردازانۀ آمدوشد شهری آمیخته با خواست تفریح و نه کارایی حیات اقتصادی تا نوپردازی در تأسیسات شهری به قصد نمایش و نه تغییر در زمان کار؛ از میل به تغییر شیوۀ تفریح و فراغت در خفا و رعایت رسوم در آشکار تا ایجاد سکونت‌گاه‌هایی موقت برای زیستن به شیوه‌ای دیگر. شهر در دورۀ قاجاریه ظرف بروز و ظهور این تحولات است و به‌ویژه تهران کانون و سرمشق بسیاری از این نوع تغییرات پیچیده است. دورۀ قاجاریه نزدیک‌ترین دوران به حال حاضر برای شناخت شهرهای سنتی ایرانی است و به‌واقع فهم ما از شهر سنتی از طریق درک وضعیت شهری این دوره ممکن است.

شهر دورۀ ناصری به‌ویژه برای شناخت این وضعیت پیچیده موقعیتی خاص می‌یابد. تهران در دورۀ قاجاریه برای اولین بار توسعۀ کالبدی یافت و با گسترش در ورای حصاری که از زمان شاه طهماسب صفوی احداث شده بود، با عنوان «دارالخلافۀ ناصری» شناخته شد. دوگانگی در این توسعه نیز آشکار است: در حالی که بخش توسعه‌یافتۀ شمالی عنوان و نامی یافت (محلۀ دولت)، سه بخش ایجادشدۀ دیگر در شرق و غرب و جنوب توابعی از محلات موجود خوانده شدند. صورت توسعه در این بخش‌ها از دوگانگی‌های بسیاری حکایت می‌کند که بر شئون مختلف حیات این دوره حاکم است. نوع تأسیسات ایجادشده، صورت گذرگاه‌ها، گونه‌های خانه‌ها، اشخاص ساکن، انواع فضاهای شهری، شیوه‌های استفاده از فضا و حضور در آن، مراسم و رویدادها و بسیاری وجوه دیگر که برآیند زیست در تهران این دوره است.

محلۀ دولت به منزلۀ تنها محلۀ صاحب عنوان و نام متمایز بین بخش‌های جدید تهران، تبلور فرهنگ دورۀ خود است. این محله تا بدان حد اهمیت یافت که ارگ سلطنتی نیز خود به پاره‌ای از آن بدل شد؛ اما در ذهن ساکنانش جزء شهر نبود و آمدن به شهر با رفتن از محلۀ دولت به سوی شهر کهن همراه بود. این محله که قرار بود ویترین فرنگی‌مآبی برای جهان بیرون باشد و همراه شدن جهان ایرانی را با فرنگ نشان دهد، «تکیه» هم دارد؛ هرچند محتوای مراسم آن مشخص نیست.

این محله از این نظر حائز اهمیت است که در جریان توسعۀ تهران در دورۀ ناصرالدین شاه به وجود آمد و بستری برای استقرار نهادهای نوپرداز و عناصر نو در عرصۀ شهری شد. همچنین در نگاه اجمالی به چگونگی شکل‌گیری ساختار کالبدی و حیات این محله، به نظر می‌رسد این محله از وجوه مختلف با محلات کهن شهر متفاوت بود. تمایزها و مغایرت‌هایی که در بخش‌های مختلف این کتاب بدان پرداخته شده، گواهی است بر تأثیر آشکار اوضاع اجتماعی و فرهنگی دورۀ ناصری بر شکل‌گیری محلۀ دولت. در این کتاب نویسنده در پی آن است تا نسبت میان چگونگی ایجاد محلۀ دولت و کیفیت سکونت در آن با اوضاع فرهنگی و اجتماعی دورۀ ناصری را آشکار کند.

در فصل نخست کتاب به معرفی اجمالی محلۀ دولت پرداخته شده و تصویری کلی از وضعیت کالبدی محله، شامل اجزا و ارکان آن و نسبت میان این اجزا ترسیم شده است. فصل دوم این کتاب دربارۀ چرایی و چگونگی ایجاد محلۀ دولت است. باب نخست این فصل دربارۀ نیازهای منجر به ایجاد این محله است و در ادامه مسئلۀ خواست‌ها مطرح شده و اینکه چگونه خواست‌ها بر تکوین محلۀ دولت اثرگذار بوده‌اند. در بخش پایانی این فصل به خیال گسترش تهران و طرح گسترش آن پرداخته شده و دربارۀ چگونگی تحقق این خیال بحث شده است. فصل پایانی این کتاب به بررسی کیفیت سکونت در محلۀ دولت اختصاص دارد. در این فصل ابتدا چگونگی تعامل میان بنا و عرصۀ فضای شهری در محلۀ دولت روشن شده، سپس کیفیت سکونت در باغ‌ها و نسبت آنها با نوع زندگی ساکنان در محلۀ دولت بررسی گردیده، بعد از آن دربارۀ شیوه‌های سکونت و عوامل مؤثر بر سکونت ساکنان در محله و علل ایجاد انواع شیوه‌های سکونت بحث شده و در پایان تصویری کلی از اوضاع معماری و شیوه‌های رایج بنایی در محلۀ دولت و تهران دورۀ ناصری ترسیم گردیده است.

فهرست مطالب کتاب:

تقریظ

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: شناخت محلۀ دولت

فصل دوم: چگونگی شکل‌گیری محلۀ دولت

فصل سوم: کیفیت سکونت در محلۀ دولت

تصاویر پیوست

فهرست منابع

نمایه