معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بلخ یکی از شهرهای هخامنشی بود که به دست اسکندر مقدونی گشوده شد. بعد از اسکندر به ترتیب دولت‌های یونانی ـ بلخی، کوشانی، ساسانی، کیداری، هیتالی و ترکان بر آن فرمانروایی کردند. در آن روزگار بلخ یکی از مراکز بازرگانی جهان بود و جایگاهی برای گفتگوی فرهنگ‌های یونانی و هندی ـ بودایی و مانوی و ایرانی ـ زردشتی بود. پس از آن دورۀ اسلامی بلخ آغاز می‌شود که «قبة الاسلام» بود. بر اثر تازش‌های غزان و مغولان بلخ به نابودی گرایید و در نزدیکی آن شهر مزارشریف گسترش یافت.

با کشف اسناد بلخی در دهۀ نود میلادی، نکاتی تازه و بدیع از تاریخ بلخ آشکار شد. همچنین زبان بلخی از زبان‌های ایرانی میانۀ کمتر شناخته‌شده است. از این‌رو شناخت زبان بلخی دریچه‌ای تازه به زبان‌شناسی ایرانی می‌گشاید. از سوی دیگر، چون بلخ یکی از پایگاه‌های آغازین شعر و ادب فارسی نو است، تلاش شده تأثیر زبان بلخی بر زبان فارسی نو بررسی شود. در این کتاب کوشش بر آن بوده تا دیدی کلی از بلخ و زبان بلخی به خواننده ارائه شود.

با روی کارآمدن طاهریان به عنوان حاکم خراسان (206 قمری) بلخ مرکزیت خود را از دست داد و نیشابور مرکز خراسان شد. یعقوب لیث در سال 257 یا 258 قمری به بلخ حمله کرد و بلخیان با وجود پایمردی شدیدی که نشان دادند، شکست خوردند و تعداد زیادی کشته شدند. همچنین یعقوب، نوشاد و برخی بناهای بلخ را ویران کرد.

یکی از خاندان‌های بزرگ بلخ خاندان برمکی بود. خالد بن برمک وزیر سفاح منصور عباسی بود و یحیی بن خالد وزیر هارون عباسی و پسران وی جعفر و فضل از بلندپایگان دربار هارون عباسی بودند. از شاگردان کندی فیلسوف العرب دو تن بلخی بودند: یکی ابومعشر بلخی ریاضی‌دان و منجم نامی صاحب کتاب‌های «الادوار و الالوف»، «الموالید» و ... و دیگری ابوزید احمد بن سهل بلخی متکلم و فیلسوف معروف صاحب کتاب‌های «اقسام العلوم و شرایع الادیان»، «السیاسة الکبیر والصغیر» و .... .

فصل یکم این کتاب در شش بخش اختصاص به بررسی بلخ دارد. در این فصل دربارۀ تاریخ بلخ از آغاز تا اسلام، بلخ در متون باستانی، دین‌های گوناگون در بلخ، تاریخ بلخ در روزگار اسلامی، بلخ در کتاب‌هایی جغرافیایی و بزرگان بلخ مطالبی مطرح شده است.

نخستین اطلاع از زبان بلخی به گزارش سفر زائر چینی شون‌زانگ بازمی‌گردد که در حدود سال 630 میلادی از تخارستان عبور کرده و دربارۀ زبان و خط این منطقه اطلاعاتی را بدین‌گونه نقل کرده است: «تخارستان از نظر زبان با سایر مناطق اختلاف کمی دارد. تعداد حروف الفبای آن 25 است که با هم ترکیب و ایجاد می‌شوند و به وسیلۀ آنها در همۀ موضوعات به کار گرفته می‌شود. خط آن به شکل افقی و از چپ به راست نوشته می‌شود. تعداد آثار مکتوب آن زیاد و از آثار سغدی بیشتر است».

زبان بلخی به دورۀ ایرانی میانۀ شرقی تعلق دارد. در این زبان دو گویش شناسایی شده است؛ گویش بلخی کوشانی که ساخت‌های کهن‌تر را نگه داشته است و به خط بلخی ـ یونانی راست‌گوشه نوشته شده و گویش بلخی نو که ساخت‌های صرفی آن همسانی بیشتری با زبان‌های ایرانی میانۀ غربی دارد و به خط پیوسته نگاشته شده است.

فصل دوم کتاب دربارۀ زبان بلخی است. در این فصل زبان بلخی از دید گذشتگان، پیشینۀ بررسی زبان‌ بلخی، جایگاه زبان بلخی در میان زبان‌های ایرانی، خطوط این زبان، آواشناسی، صرف، نحو و .... این زبان بررسی‌هایی صورت گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

فصل یکم: بلخ

1. تاریخ بلخ از آغاز تا اسلام

2. بلخ در متون باستانی (کتیبه‌های هخامنشی، متون اوستایی، فارسی میانه و ....)

3. دین‌های گوناگون در بلخ

4. تاریخ بلخ در روزگار اسلامی

5. بلخ در کتاب‌های جغرافیایی اسلامی

6. بزرگان بلخ

فصل دوم: زبان بلخی

1. زبان بلخی از دید گذشتگان

2. پیشینۀ بررسی‌های زبان بلخی

3. جایگاه زبان بلخی در میان زبان‌های ایرانی

4. خطوط زبان بلخی

5. آواشناسی

6. صرف (اسم و صفت، ضمیر، عدد، فعل، قید، حرف اضافه، حرف ربط، صوت)

7. نحو

8. واژه‌سازی

9. تماس زبانی

10. تأثیر زبان بلخی بر زبان فارسی نو

11. آثار بازمانده از زبان بلخی

سخن پایانی

مآخذ

تصاویر