معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

امام ابوحامد محمد غزالی (450 ـ 505 ق) زادۀ طابران طوس، از اندک اندیشمندان بزرگ ایران و اسلام است که آوازه‌اش در جهان پیچیده است و حاصل افکارش در همه‌جا پراکنده. جایگاه والای او در سپهر دین و دانش، اهل فرهنگ را وامی‌دارد که پیوسته به او بیندیشند و بپردازند؛ به‌ویژه آنکه دو نکته غزالی را از دیگر دانشمندان پرشمار جدا می‌کند:

یکی اینکه غزالی به معنای واقعی دانشمندی اندیشمند است. او برخلاف بسیاری، گردآورنده یا ویراستار و پیراستار آثار پیشینیان نیست، بلکه با ژرف‌نگری در آنها، آستین نقد و غربالگری بالا می‌زند و تا می‌تواند به زیرورو کردنشان می‌پردازد تا چیزی را برگزیند که درست می‌داند. او در این مسیر از نام‌ها نمی‌هراسد و تیغ نقد را بی‌پروا به روی فرقه‌ها و نحله‌های گوناگون می‌کشد. کثرت مخالفان و حتی دشمنانش بهترین گواه بر نقدمحوری اوست. غزالی در این راه، گرچه به بیراهۀ افراط و تفریط هم رفته و خطا نیز داشته است، با این حال نشان داده اندیشه‌ورزی بارها و بارها برتر از دانش‌اندوزی است و جهان بینش و دانش به اولی بیشتر نیاز دارد تا دومی.

دو دیگر اینکه غزالی به نقد دیگران بسنده نکرده و خود را نیز در بوتۀ نقد گداخته و دیگرگون کرده است؛ هم از این‌روست که رخ معرفتش پیوسته پوست می‌اندازد و رویی دیگر می‌نماید که این خود ارزشی کمیاب و بلکه نایاب در بسیاری از دانشمندانی است که گویا «حرف مرد را یکی می‌دانند» و سخن تازه گفتن را بدعت ناروا و طرح نو انداختن را شناعت نابجا می‌پندارند.

نویسندۀ این کتاب عبدالامیر اعسم، نویسندۀ عراقی و دانش‌آموختۀ رشتۀ فلسفه از دانشگاه کمبریج انگلستان است. او این کتاب را به سال 1973 در بغداد منتشر کرده و سپس به سال 1981 با برخی اضافات و اصلاحات با عنوان «الفیلسوف الغزالی اعادة تقویم لمنحنی تطوره الروحی» از سوی انتشارات دار الاندلس بیروت به چاپ رسید که این ترجمه بر اساس همین چاپ است. او در این کتاب ضمن استفاده از همۀ منابع مهم غزالی‌پژوهی، کوشیده تا تحلیل جامع و دقیقی از مراحل زندگی و افکار غزالی به دست دهد.

در فصل نخست کتاب، به مستندسازی غزالی‌پژوهی در نوشته‌ها و آثار عربی، شرقی و اروپایی پرداخته شده است؛ چراکه غزالی‌پژوهی هرگز در آثار نگاشته‌شده به زبان عربی محدود نمی‌شود؛ زیرا مراجع و منابع مربوط به او از زبان‌های شرقی فراتر رفته و دامنه‌اش به بسیاری از زبان‌های اروپایی کشیده شده است. فصل دوم کتاب با عنوان «سیرۀ تاریخی غزالی» سیری در زندگی از تولد تا مرگ است.

شکی نیست که غزالی با نگاهی سرشار از نقد سازنده به احوال دانشمندان روزگار خود نگریسته و درست به همین دلیل به دنبال درافکندن روشی کلی بوده است تا امت اسلامی را از آفت آرایه‌های تجملی و فزونه‌های توخالی که روح دینی را تباه می‌سازد، راهیی بخشد و اثر تهذیبی شریعت را که مقاصد و اهدافش از سوی مردم نادیده گرفته شده است، تقویت نماید. در فصل سوم کتاب دربارۀ روش‌های کلی اندیشۀ غزالی نکاتی مطرح شده است.

نقد افکار فلسفی از سوی غزالی بیشتر متوجه بنای فلسفی ارسطوست؛ بنایی که ارسطو آن را با نقد افلاطون و پیشینیانش استوار کرده است. غزالی فیلسوفان اسلامی و البته فارابی و ابن سینا را که مهم‌ترین ایشان می‌دانست، مقلدان و تکرارکنندگان اندیشه‌های ارسطو به شمار می‌آورد. با این حال غزالی از تسلیم در برابر فلسفه در امان نمانده است. غزالی پیش از بررسی همۀ اینها، در دانش کلام ناکام مانده است. او اعتقاد داشت این دانش که در پی حفظ عقیدۀ اهل سنت و پاسداری از ان در برابر تشویش بدعت‌گذاران بوده، نتوانسته است به هدفش دست یابد. پس از این حال اضطراب و تشویش، غزالی خود را از همۀ این نبردها بیرون می‌کشد تا به سبک و روشی دیگر ایمان بیاورد؛ روشی که عقل را از احاطه به همۀ مسائل ناتوان می‌بیند و معتقد است بالاتر از افق عقل، افق دیگری است که شالودۀ آن را حدس دینی تشکیل می‌دهد. فصل چهارم اختصاص به بررسی این اضطراب، بیماری و شک غزالی دارد.

غزالی بعد از دوران شک، به تصوف گرایید و تحولی خشن در مسیر زندگی‌اش روی دارد. در این دوره به‌کلی از دنیا روی تافت و در حالاتی از عظمت روحی و اوج معنوی فرو رفت تا فرجام اندیشه‌ها را در طریقت صوفیان بیابد. فصل پنجم این کتاب سیری در نگرش و نقد صوفیان از دیدگاه غزالی در کتاب «احیاء علوم الدین» است.

ساختمان تصوف از نگاه غزالی بر اساس جدایی حتمی و قطعی دین از دانش استوار است؛ زیرا حقیقت به طور کلی پیرو عقاید دینی است؛ چه دین از قلب می‌جوشد و دانش بر عقل و آزمون تکیه دارد. غزالی صوفی نیز تنها با چیزی کار دارد که از قلب یا همان جایگاه معرفت برآمده باشد. فصل ششم اختصاص به بررسی ساختمان تصوف از دیدگاه غزالی دارد.

غزالی فیلسوف و غزالی متکلم با آنچه در آثار فلسفی و کلامی‌اش بازتاب یافته است، یکی نیست و این همان چیزی است که در برخورد با غزالی، همواره ما را سرگردان می‌کند. در فصل پایانی کتاب به ریشه‌های تصوف غزالی پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

پیش‌گفتار

فصل نخست: پیش‌درآمدی بر غزالی‌پژوهی

فصل دوم: سیرۀ تاریخی غزالی

فصل سوم: روش‌های کلی اندیشۀ غزالی

فصل چهارم: اضطراب، بیماری و شک غزالی

فصل پنجم: غزالی و نقد صوفیان در «احیاء علوم الدین»

فصل ششم: نقشۀ داخلی ساختمان تصوف از نگاه غزالی

فصل هفتم: ترسیم ریشه‌های تصوف غزالی

نمایه‌ها

کتاب‌نامه