معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اواخر جنگ اول جهانی در حالی که به دلیل تبدیل ایران به یکی از عرصه‌های جانبی تقابل نیروهای متخاصم ـ آلمان و عثمانی از یکسو و روسیه و بریتانیا از سوی دیگر ـ نه‌تنها از استقلال سیاسی کشور نشان چندانی برجای نمانده بود، بلکه به دلیل صدمات حاصل از این رویارویی حیات و بقای ملت نیز با مخاطراتی جدی روبرو شد. اما در این میان پیشامد انقلاب 1917 روسیه و فروپاشی نظام جبار تزاری، دشمن اصلی استقلال ایران گرچه به صورتی موقت، ایران بعد از حدود یک قرن و اندی که تحت فشار دائم این امپراتوری متجاوز و زورگو قرار داشت، فرصتی یافت تا برای جبران مافات، اعادۀ استقلال و پیگیری آمال انقلاب مشروطه از نو وارد کار شود.

روسیه از جنگ جهانی کنار کشید و سربازهای روس از ایران خارج شدند؛ اما جنگ جهانی خاتمه نیافته بود و دولت بریتانیا ـ متحد روسیه در این کارزار ـ که هم‌اینک بخش‌هایی از صفحات جنوبی ایران را تحت اشغال نظامی خود داشت، با اعزام واحدهایی جدید از مرزهای شرقی و غربی ایران درصدد پرکردن جای خالی نظامیان روسیه برآمد. این تحرکات بر ملیون ایرانی که با فروپاشی روسیه امیدوار بودند بتوانند اصل بی‌طرفی کشور را اعاده کرده و فارغ از مداخلات غیر به اصلاح امور بپردازند، بسیار گران آمد و یک موج گستردۀ ضدانگلیسی سراسر ایران را فراگرفت. این موج گسترده در فارس و به صورت رویارویی مسلحانۀ ایل قشقایی با قوای بریتانیا به اوج رسید. آنچه در این کتاب آمده، مجموعه‌ای از گزارش‌های فرماندهان بریتانیایی رشته‌عملیاتی است که در بهار و تابستان سال 1336 هـ.ق در مقابله با ایل قشقایی صورت گرفت.

رشتۀ جنگ‌ها و زدوخوردهایی که در بهار و تابستان سال 1918 م/ 1336 هـ.ق. میان بخشی از ایل قشقایی به رهبری اسماعیل‌خان سردار عشایر از یک‌سو و قوای نظامی بریتانیا از سوی دیگر روی داد، یکی از مهم‌ترین واکنش‌ها بود و گزارش‌های برجای‌مانده از منابع نظامی و سیاسی بریتانیا دربارۀ این تحولات که ترجمۀ آنها در این مجموعه آورده شده، مهم‌ترین مأخذ موجود در این زمینه است.

بخش اصلی این گزارش‌ها در کتابچه‌ای با عنوان «گزارش‌هایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران تحت [فرماندهی] بریگادیر ژنرال سر پی.ام. سایکس، نشان شهسواری امپراتوری هند، نشان سن‌مایکل و سن‌جرج، از مه تا ژوئیۀ 1918» از سوی ستاد کل هند در سال 1918 منتشر شده است. البته فقط یکی‌دو گزارش به قلم سایکس است؛ یکی مقدمۀ کوتاهی بر این مجموعه که در آن از مباحث مورد بحث در این بررسی خلاصه‌ای ارائه شده است و دیگری احتمالاً یک مقدمۀ کلی تر و جامع‌تر در توضیح وضعیت فارس در آستانۀ این رویارویی و تحولات بعدی با عنوان «یادداشت‌هایی دربارۀ فارس، 1916 ـ 1918، با اشارۀ مشخص به جنگ با قشقایی» که در متن اصلی اواخر کتابچه آمده بود؛ اما به دلیل اهمیت آن در مقام یک مقدمۀ جامع، در ترجمۀ فارسی به عنوان فصل اول آمده است. مابقی گزارش‌ها به قلم فرماندهان هر یک از عملیات صورت‌گرفته نوشته شده است؛ کلنل ویلیامز دربارۀ عملیات خانه‌زنیان؛ کلنل اورتون دربارۀ عملیات ده‌شیخ، باغ جنت ـ کُشَن، احمدآباد، محمدیه، بولوردی و چنار راهدار و مجموعه‌ای از گزارش‌های دیگر از دیگر افسران بریتانیایی و هندی درگیر در این عملیات و بالاخره گزارش‌های مربوط به محاصره و رهایی آباده به قلم میجر فریزر فرماندۀ واحد پلیس جنوب در آنجا و کلنل ویلیامز فرمانده ستونی که از شیراز مأمور به شکستن محاصره شد.

اسناد و گزارش‌هایی که در این کتابچه گرد آمده‌اند، اسناد و گزارش‌های جدید و ناآشنایی نیستند؛ اصولاً انتشار آنها به صورتی محدود، اندک‌زمانی بعد از خاتمۀ این عملیات و خروج قوای بریتانیا از ایران، برای استفادۀ داخلی دوایر کشوری و لشکری امپراتوری بریتانیا بوده است و در تاریخ‌نگاری رسمی بریتانیا کاربرد داشت. یکی از کاربرهای این مجموعه را در تدوین تاریخ رسمی ارتش بریتانیا یعنی کتاب «عملیات در ایران» به قلم ژنرال فردریک جیمز مابرلی می‌توان دید که در 1930 به صورتی محدود منتشر شد؛ اما فقط در سال 1987 اجازۀ انتشار گسترده یافت. بخش‌هایی از این کتاب بر اساس گزارش‌های مندرج در این کتابچه نگاشته شده‌اند. نمونه‌ای دیگر کتاب «پلیس جنوب» به قلم فلوریدا سفیری است که با وجود گذشت بیش از سی‌وچند سال از انتشار فارسی آن، هنوز هم جامع‌ترین بررسی موجود در این موضوع به شمار می‌آید.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

فصل اول: یادداشت‌هایی دربارۀ فارس، 1916 ـ 1918، با اشارۀ مشخص به جنگ با قشقایی‌ها

فصل دوم: جنگ‌ها و جدل‌ها

فصل سوم: محاصرۀ آباده

فصل چهارم: ستون فیروزآباد

فصل پنجم: صلح

نمایه‌ها

نقشه‌ها