معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جایگزین شدن نظم سیاسی جهانی متکی بر امپراتوری‌ها توسط نظمی متکی بر دولت‌ملت‌ها طی روندی چهارصدساله به وقوع پیوست. آغاز آن با سرزدن جنبش‌های اصلاحگری دینی در قرن شانزدهم میلادی همراه بود و پایانش، مستلزم دو جنگ جهانی و اوج‌گیری جنبش‌های استقلال‌طلبی و ضداستعماری ایران، همچون یک موجودیت سرزمینی دیرپا و یک فرهنگ کهن با یک سابقۀ طولانی در هم‌‌زیستی اقوام مختلف، هم در آغاز این بحران سعی و تلاشی توأم با موفقیت به معنای تأسیس دولتی ایرانی و تثبیت و تحکیم موجودیتش انجام داد و هم در پایان راه طرفه آنکه در هر دوی این برهه‌ها، سعی و تلاش‌های نامبرده در تناظر با همۀ سعی و تلاش‌های جهانی دیگری بود که آنها نیز با هدف تحت فرمان آوردن مردم و سرزمین‌هایی که ادعای حاکمیت بر آنها را داشتند، صورت پذیرفتند.

هم تأکید و تکیۀ شاه اسماعیل، بنیان‌گذار سلسلۀ صفویه بر تشیع همچون دین رسمی کشور، یعنی دین مشترک میان دولت و ملت در همین دوره در تناظر با انواع تلاش‌های همتایان اروپایی بود برای تقویت یک دین ملی و هم تبعات این تأکید که افزون بر تنش‌های دیرپای داخلی به یک رشتۀ طولانی از جنگ و جدال‌ها میان ایران و عثمانی میدان داد که نهایتاً بیش از یک قرن بعد با امضای عهدنامۀ زهاب یا قصرشیرین در سال 1639 میلادی وارد یک دورۀ آرامش یکصدساله شد.

دورانی که به پایان حیات امپراتوری‌ها انجامید نیز بار دیگر ایران را در موقعیت دشوار حفاظت از استقلال و تمامیت ارضی‌اش قرار داد به همان صورت که بسیاری از کشورهای اروپایی نیز با چنین دشواری‌هایی روبرو شدند. رویارویی نهایی امپراتوری‌ها با هدف ترسیم مجدد نقشۀ قلمروهای‌شان هم فرصتی بود برای مستعمرات، اقوام و انواع و اقسام ساختارهای سیاسی کم و بیش مستقل در سراسر جهان برای برکشیدن خود در مقام دولت‌های مستقل و هم تهدیدی برای دولت‌های مستقر که ممکن بود در این رویارویی استقلال یا تمامیت ارضی یا بخشی از این هر دو را از کف بدهند. گفتمان‌های ناظر بر قدمت تاریخی، تمدن‌سازی، فرهنگ در گسترده‌ترین معنای آن، همه و همه در سرتاسر جهان به کار گرفته شدند تا از میزان آن تهدیدات کاسته شود و هم‌زمان آن فرصت‌ها از دست نروند.

تا آنجا که این وقایع به ایران مربوط می‌شود، به‌روشنی می‌توان دید هم اهتمام مشروطه‌خواهان کشور در ایجاد پیوندی مستحکم‌تر میان پادشاه و مردم و سرزمین از طریق تأسیس مجلس شورا، هم تکاپوی نخبگان کشور در بازیابی جلوه‌های تمدنی ایران باستان و هم کوشش سیاست‌مداران برای گسترش زبان فارسی همچون محملی برای پیوند فرهنگی مردم، همه و همه در راستای کاهش همان تهدیدها به شمار می‌روند. اکنون بدان صورت که در این کتاب توضیح داده شده، این تلاش و تکاپوها در دو دورۀ نامبرده به تبیین دو انگاره از «وطن» انجامیدند که یکی برگرفته از تخیل مکان در اندیشۀ اسلامی یا اندیشۀ تشیع است و دیگری برگرفته از اندیشۀ ایران باستان و هر دو مؤید شکل‌دهی به هویت ملی در ایران.

این کتاب دربارۀ ایران است؛ کشوری با یک هویت جمعی و دو لایۀ مهم و درهم‌تنیدۀ تاریخی: یک لایۀ عمیق پیشااسلامی که بر فراز آن لایه‌ای اسلامی و به‌ویژه از قرن دهم هجری، یک لایۀ شیعی شده است. این دو در هم‌زیستی و اغلب در هر دو سطح عام و رسمی، یکدیگر را تقویت می‌کنند. با این وجود در طول صدوپنجاه سال گذشته، جنبه‌های پیشااسلامی و اسلامی هویت جمعی از سوی روشنفکران مختلف و بعدها حکومت‌ها به عنوان پایه‌های بدیل یکدیگر برای ایدئولوژی‌هایی برگزیده شدند که در جستجوی تعریف ملت و مکان آن، یعنی وطن بوده‌اند. این کتاب از رابطۀ بین هویت‌های جمعی ـ نوعی و همانندی در اجتماع در طول زمان و شکل‌گیری مکان بهره می‌گیرد تا شرایط ویژۀ ایران در رابطه با مفاهیم وطن و هویت ملی را توضیح دهد. در اینجا وطن به‌مثابۀ نمونه‌ای از مکان مفهوم‌پردازی می‌شود و برساخته‌های رسمی آن، بر پایۀ سنت‌های ازپیش‌موجود، به وسیلۀ ایدئولوژی‌های دولتی و ترویج و تبلیغ‌شان از طریق موزۀ ملی ایران مفهوم‌پردازی می‌شوند. همچون مکان، وطن نیز برساخته‌ای تاریخی است در چارچوب یک سنت. مکان به‌واسطۀ تجربۀ فرهنگی یک محل ملموس همچون یک ساختمان، یک محوطۀ باز یا یک یادمان تجسم می‌شود. مکان از محدودیت‌های فیزیکی یک محل درمی‌گذرد اگرچه ممکن است به طور ملموس از طریق یک محل ثبت و درک شود.

کتاب حاضر حاوی دو بخش است. بخش اول روند مذکور را با اشاره به دو نمونۀ تخت جمشید متعلق به دوران پیش از اسلام (518 پیش از میلاد) و مناسک ماه محرم توضیح می‌دهد. بر اساس این دو مثال، بخش دوم کتاب به شکل‌دهی به هویت‌های جمعی و مفهوم وطن و بازنمایی آنها در موزۀ ملی ایران می‌پردازد. تخت جمشید و آیین‌های محرم حامل دو روایت یا اسطوره هستند که مکرراً در ایران به آنها استناد می‌شود. یکی در رابطه با منشأ ایرانیان که نمونه‌اش دورۀ هخامنشی است و دیگری بر قهرمان بی‌نظیر تشیع، یعنی امام حسین (ع) است. این اساطیر و مکان‌های مرتبط با آنها، در مرکز گفتمان‌های رقیب هویتی در ایران معاصر قرار دارند. نقطۀ آغاز این کتاب بر این باور متکی است که مکان تحت تأثیر تاریخ و بنابراین تغییرپذیر است و با تمرکز بر رابطه بین اساطیر و روند خلق مکان متمرکز، نشان می‌دهد که مکان الگویی است دیرینه و وابسته و سنت‌ها و رفتارهای سنتی. مکان‌ها را هویت‌ها تعریف می‌کنند و متقابلاً هویت‌ها نیز در مکان جامۀ حقیقت می‌پوشند. از طریق همین روند ساختن و رقابت بر سر مکان است که منازعات ایدئولوژیک آشکار می‌گردند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

سپاس و تقدیر

فصل اول: مقدمه

بخش اول: دو الگوی وسیع مکانی

فصل دوم: تخت جمشید و نقشبندی‌های وطنی: یک تجسم پیشااسلامی

فصل سوم: تکوین ذهنیت مشترک شیعه

فصل چهارم: میان‌پرده: پیامدهای جریان‌های هویتی پیشااسلامی و شیعی برای نقشبندی وطن

بخش دوم: ایرانی کیست؟ رؤیاهای رهایی‌بخش وطنی و هویتی

فصل پنجم: ظهور رؤیای شاهنشاهی/ امپراطوری: موزۀ ایران باستان، وطن و دولت‌ملت

فصل ششم: پس از رؤیای امپراتوری: رؤیایی معنوی در موزۀ دوران اسلامی

فصل هفتم: نقشبندی‌های ایدئولوژیک: وطن و تنش‌هایش در موزۀ ملی ایران

فصل هشتم: نتیجه‌گیری

فهرست منابع

فهرست اعلام