معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عشق بی‌شک مهم‌ترین موضوعی است که همواره روح‌بخش ادبیات اصیل اقوام و ملل مختلف بوده است. در عین حال که این مضمون در لابلای سطور آثار ادبی از نظم و نثر گنجانده شده، کتاب‌های مستقلی نیز در فرهنگ‌های گوناگون به زبان‌های مختلف نوشته شده است. می‌توان گفت کهن‌ترین اثری که در باب این موضوع تصنیف شده، مکالمۀ مشهور و دل‌انگیز افلاطون به نام سمپوزیوم است که به فارسی میهمانی ترجمه شهد است. این کتاب مهم در آثار نویسندگان بعدی بدون تأثیر نبوده است.

در فرهنگ اسلامی از زمانی که مسلمانان به فلسفه و علوم مختلف روی آوردند، به عشق نیز مانند سایر موضوعات علاقه نشان داده در این باب به تألیف آثاری ارزنده مبادرت ورزیدند. از جمله کتاب‌های معروف که در قرن‌های سوم و چهارم و پنجم دربارۀ عشق تصنیف گردید، می‌توان کتاب الزهره ابوبکر محمد بن داود و رساله در ماهیت عشق در مجموعه آثار اخوان الصفا و رسالة العشق ابوعلی سینا را نام برد.

«سوانح العشاق» غزالی اولین اثر مستقل و جامعی است که به زبان فارسی دربارۀ عشق نوشته شده است. پیش از آن نویسندگان فارسی‌زبان بخشی از کتب خود را به موضوع عشق یا محبت اختصاص داده بودند؛ اما هیچ‌کسی کتاب یا رساله مستقلی به زبان فارسی در این‌باره تصنیف نکرده، از این‌رو احمد غزالی در واقع پیشگام بود.

مجدالدین ابوالفتح احمد بن محمد غزالی برادر کوچک‌تر حجت‌الاسلام ابوحامد امام محمد غزالی بود. کنیۀ وی ابوالفتوح و القابش مجدالدین، زین‌الدین و حجت‌الاسلام بود. احمد دوسه‌سالی پس از برادرش در سال 452 یا 453 در طابران توس دیده به جهان گشود. این دو برادر در کودکی پدرشان را از دست دادند. گفته شده پدرشان پیش از درگذشت، تربیت فرزندانش را به مردی زاهد و متقی به نام احمد اردکانی سپرد. در توس بود که احمد مانند برادرش تحصیلات مقدماتی خود را در فقه فرا گرفت و هنوز جوان بود که به تصوف گرایید. وی یکی از فقهای بزرگ سدۀ پنجم و همچنین از بزرگ‌ترین عارفان و صوفیان عصر خود بود و اثر بزرگ وی «سوانح العشاق» نیز در همین باب تألیف شده است. این کتاب بزرگانی چون عین‌القضات همدانی، عراقی، نجم‌الدین رازی، عبدالرحمن جامی و بسیاری از دیگر عرفا را تحت تأثیر قرار داده است. شیخ احمد غزالی به دلیل ارادت و دل‌سپردگی که به شاگرد خود عین‌القضات همدانی داشت، شهر قزوین را برای زندگی انتخاب کرد و در سنۀ 520 هجری قمری در سن 67 سالگی در قزوین دار فانی را بدرود گفت و آرامگاه وی در مسجد احمدیه آن شهر می‌باشد.

سوانح از حیث معنوی یک اثر صوفیانه و عارفانۀ محض است که نه‌تنها از لحاظ صوری، بلکه از حیث معنوی نیز لااقل در زبان فارسی بی‌سابقه است. موضوع کتاب، عشق است اما نه عشق انسانی یا حتی عشق الهی، بلکه عشق مطلق یا حقیقت عشق است که در قوس نزول به همراه روح از مرتبۀ اطلاق خارج شده به مراتب عاشقی و معشوقی نزول می‌کند و سپس یک بار دیگر در قوس صعود این مراتب را پشت سر گذاشته و به اصل خود و حقیقت یگانگی خود باز می‌گردد. در ضمن همین سیر صعودی است که غزالی در این کتاب با زبانی شاعرانه به ذکر حالات عشق و سوزوگداز او و درد فراق و غم هجران او مبادرت ورزیده یکی از شاهکارهای عاشقانه را پدید آورده که در آثار صوفیانۀ پس از خود تأثیرگذار بوده است.

کتاب سوانح یک اثر عمیق عرفانی و ادبی آمیخته به رمز و اشارات است. از آنجا که غزالی قصد داشته دربارۀ معنی عشق سخن بگوید و مراد او بیان حقایقی از رموز هستی است، زبان او رنگ شاعرانه و جنبۀ رمزی و سمبلیک به خود گرفته است؛ این خصوصیت موجب شده که فهم و درک معانی فصول و عبارات کتاب دشوار گردد و شاید به دلیل همین دشواری این اثر آن‌طور که باید و شاید در ادبیات عرفانی زبان فارسی مورد توجه قرار نگرفته و برای شرح و توضیح آن تاکنون چندان کوششی به عمل نیامده است.

اما در این کتاب، سوانح العشاق به روایت دکتر دینانی آورده شده است. بعد از مقدمه‌ای مفصل از ایشان دربارۀ این کتاب و مفهوم عشق، طی 77 فصل و بند متن کتاب «سوانح العشاق» شرح و تفسیر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

مقدمۀ پدیدآورنده

مقدمۀ دکتر ابراهیمی دینانی

مقدمۀ شیخ احمد غزالی

فصل ها (77 فصل)

نمایۀ آیات قرآن

نمایۀ اعلام

نمایۀ کلمات

فهرست منابع