معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در دوران روایت‌ها، تفسیرها و شرح‌های متعدد از آیات قرآن، احادیث پیامبر، امامان و اصحاب که منجر به اجرای عجیب‌ترین احکام در بسیاری از جوامع اسلامی شده و می‌شوند، روایت‌ها و تفسیرهای تازه از زبان راویان، مفسران و شارحان نوگرا، تنها راه مقابله با خوانش‌های بدوی از قرآن و احکام دینی ا‌ست. این کتاب یکی از تازه‌ترین خوانش‌ها و تفسیرها دربارۀ قرآن در مقام یک متن مقدس است. این کتاب که حاصل پانزده سال مداقه و تدریس دربارۀ معناشناسی، ویژگی‌های زبانی و تاریخی قرآن و وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعۀ اعراب در زمان زمان نزول قرآن است، از جمله پژوهش‌های تازه‌ای است که می‌تواند برای بسیاری از دانشجویان و علاقه‌مندان علوم قرآنی و حدیث ثمربخش باشد.

بدون آگاهی از تورات‌ و انجیل‌ها، نمی‌توان بسیاری از آیات قرآن را که به تورات یا انجیل ارجاع داده شده است، به‌درستی فهم کرد. به هر حال این نکته انکارنشدنی است که در متن قرآن از رسالت محمد به عنوان ادامۀ رسالت موسی و عیسی یاد شده است. قرآن در مقایسه با تورات، متنی «به اشاره» است. داستان‌هایی که در تورات آمده، نوعی روایت نسبتاً کامل از اسطورۀ آدم و نوح و ابراهیم و یعقوب و موسی و دیگر رسولان است که تا حدود زیادی جزئیات زندگی هر کدام از آنان را برمی‌شمارد؛ اما در قرآن هنگامی که به مناسبتی از ابراهیم و یعقوب و دیگران یاد می‌کند، تنها فرازهایی از داستان بازگو شده و در همین فرازهاست که چرخشی اساسی در کل داستان ایجاد می‌شود؛ چنان‌که مثلا رسالت ابراهیم را از حصار قومیت و دغدغۀ نژادی به رسالتی عام برای همۀ مردمان گسترش می‌دهد.

تفاوت اساسی دیگر بین توران و قرآن، برداشتن قید تاریخ از داستان پیشینیان است. تورات تمامی وقایعی را که از آفرینش تا روزگار ابراهیم و موسی اتفاق افتاده، با برشمردن تاریخ عمر هر کدام از آنان به‌گونه‌اش مشخص کرده است که در حدود دو هزار و اندی سال بیشتر نمی‌شود؛ اما بعد از انقلاب علمی و کشفیات جدید آشکار شد که از پیدایش زمین تا ظهور گونۀ آدم میلیاردها سال فاصله بوده است و آهنگ دگرگونی‌های طبیعت برای پیدایش آدم، روندی بسیار کند و طولانی داشته است.

در این کتاب افزون بر آنکه زمان و مکان روزگار بعثت مورد تأمل قرار گرفته است، همچنین به دو پیش‌زمینۀ بسیار مهم دربارۀ متن قرآن نیز پرداخته شده است؛ یکی کندوکاو برای فهم فرهنگ دینی عرب در روزگار بعثت و قبل از آن، اگرچه تمامی منابعی که در این‌باره وجود دارد، همه از آغاز دورۀ عباسیان به بعد تألیف شده است و بیش از یکصد سال با روزگار بعثت فاصله دارند؛ و دیگری که می‌توان با اطمینان بیشتری از آن سخن گفت، رابطۀ تنگاتنگ منت قرآن با کتب دینی پیش از خود است به‌ویژه تورات و ضمائم آن و همچنین انجیل‌ها که پیش از بعثت پیامبر وجود داشتند.

آیا زبان قرآن به لحاظ واژگانی و ساختار زبانی، در بستر زمان و مکان شکل گرفته است؟ و از این نظر زبانی بشری است؟ یا اینکه این زبان چون از سوی خداوند نازل شده، از قید مکان و زمان خارج است و به تعبیری ازلی و ابدی است؟ در بخش اول به همین مسئله پرداخته شده و به نتایج متفاوت آن نیز اشاره می‌شود. معمولاً متن مقدس را به معنای متنی دانسته‌اند که از نظر پیروانش متنی غیربشری است و منشأ آن خداوند دانسته می‌شود؛ اعم از آنکه این متن اوستا، تورات، انجیل یا قرآن باشد.

از مهم‌ترین و آشکارترین مشخصه‌های ادیان، این است که هر کدام به‌گونه‌ای از آفرینشی یاد کرده‌اند که با هدف مشخصی صورت پذیرفته است، طرحی دربارۀ زمان کرانه‌مند و پایان‌ناپذیر بیان کرده‌اند و انگاره‌ای هم دربارۀ زمان بی‌کرانه ارائه نموده‌اند. در متن «قرآن» ساعت به معنای امروزی آن نیست که صرفاً از شصت دقیقه تشکیل شده باشد؛ از آنجا که مهم‌ترین واقعه برای انسان، واقعۀ مرگ است، در بسیاری موراد «ساعه» به معنای زمانی است که مرگ آدمی فرا می‌رسد. بحث زمان دینی در بخش دوم کتاب بررسی و تبیین شده است.

آیا واقعاً همۀ آنچه در این هستی بوده و هست و خواهد بود، همه در این «قرآن» ثبت است؟ آیا همین سبب نشده که برخی از مسلمان‌ها مدعی شوند که همۀ علوم از آغاز تا انجام در این مصحف وجود دارد؟ آیا این احتمال وجود ندارد که در این مصحف لفظ «کتاب» معناهای دیگری غیر از قرآن هم داشته باشد؟ اهمیت طرح این نکته‌ها در آن است که این پرسش‌ها می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای نوع دیگری فهمیدن و بسا که در این جستجوها افق‌های دیگری گشوده گردد. در بخش سوم به مباحث قرآن و کتاب پرداخته شده و نکاتی چون کلمۀ «قرآن»، کتاب، آیات در کتاب هستی و .... تبیین شده است.

نقطۀ عزیمت در طرح محکمات و متشابهات، آیۀ هفتم از سورۀ آل عمران است. این تنها موردی است که از تقسیم آیات به «محکمات و متشابهات» یاد شده است. همچنین تنها موردی است که «محکمات» را ام الکتاب نامیده است. در بخش پایانی کتاب به این مبحث پرداخته شده و همچنین دربارۀ کلمۀ «الله» مطالبی طرح شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشخوانی

فصل اول: زبان دینی

آیا زبان قرآن ازلی و ابدی است

برخی ویژگی‌های زبان دینی

زبان معیار هنگام بعثت

«معنا» و جامعۀ نانویسا به روزگار نزول قرآن

اشاره‌ای به فرهنگ و باورهای عرب پیش از بعثت

میراث نژادی

شعر، شاعر و نیروهای غیبی قبل از بعثت

قلم و اساطیر

وحی، اشاره به امری معهود

میانجی وحی میان خدا و انسان

اشاره به تلقی پیشینیان از قرآن

رؤیا و حدیث

فصل دوم: زمان دینی

زمان کرانه‌مند و زمان بی‌کرانه

زمان بیکرانه و عهد عتیق

از ملک سلیمان تا ملکوت مسیح

اشاره به زمان دینی در قرآن

آگاهی در مواجهه با مرگ

مرگ و روز حساب

فصل سوم: قرآن و کتاب

روزگار بعثت و پس از آن

کلمۀ «قرآن»

کتاب

آیات در کتاب هستی

کتاب خودت را بخوان

فصل چهارم: محکمات و متشابهات

محکمات و متشابهات

متشابهات

«الله» برترین کلمۀ متشابه

منابع

فهرست اعلام