معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تاریخ‌نگاری از فرازهای فاخر فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی است که با توجه به اهمیّت آن، شایستۀ پژوهش‎های بیشتر و عمیق‌تر است. آثاری که از سده‌های نخست هجری به صورت تک‌نگاری در باب سیرۀ رسول اکرم (ص) و اخبار خلفا و حوادث دیگر در جای‌جای سرزمین‌های اسلامی پدید آمد تا تألیف آثار بزرگ‌تر مانند تاریخ طبری، در صورت‌بندی آگاهی تاریخی مسلمانان از گذشتۀ خویش نقش قاطع داشت و آثار آن تا روزگار کنونی پابرجاست. بدین‌سان از همان سده‌های نخست انبوهی از آثار تاریخی از عمومی و جهانی تا تواریخ محلی یا بر مبنای سلسله‌ها و خاندان‌ها و انواع دیگر پدید آمد؛ به‌ویژه تاریخ‌نگاری به زبان فارسی که ارزشی دوچندان دارد و حاکی از اهتمام فارسی‌زبانان در تألیف آثار تاریخی به این زبان است.

«خلاصة‌الاخبار فی بیان‌ احوال‌الاخیار» تألیف غیاث‌الدین محمد خواندمیر در سلسلۀ تواریخ عمومی جای دارد که در عهد تیموریان تألیف شده است و اهمیّت آن در قسمت‌های نزدیک به عهد مؤلف و شرح احوال معاریف عهد، افزایش می‌یابد. این کتاب تاریخ از ابتدای آفرینش تا سال 905 هجری قمری است.

مؤلف این کتاب غیاث‌الدین بن همام‌الدین مشهور به خواندمیر، نوۀ دختری میرخواند است. مؤلف طبق تصریح خودش چون کتاب «روضة‌الصفا»ی جدش را عظیم و بزرگ دانسته، برای استفادۀ بیشتر، آن کتاب را خلاصه کرده و «خلاصة ‌الاخبار» نامیده و بیست‌وسه سال بعد دوباره با استفاده از همان «روضة‌الصفا» و منابع دیگر «حبیب‌ السیر» را خلق کرده است. بنابراین این سه کتاب مانند سه ضلعی هستند که مثلث منابع تاریخ ایران را تشکیل می‌دهند. هر سه کتاب شخصیت حقیقی و حقوقی خاص خود را دارند. مطالبی در هر کدام از این سه کتاب هست که در آن دو تای دیگر نیست. خواندمیر شاعر هم بوده و اشعار زیادی از خودش در این کتاب آورده است.

خواندمیر حدود سال 880 هجری قمری در خاندانی شیرازی در هرات به دنیا آمد و در سال 942 در هندوستان درگذشت و بنابر خواستۀ خودش در مزار خواجه نظام‌الدین اولیا نزدیک آرامگاه امیرخسرو دهلوی دفن شد. او در عرض این مدت توانست آثار مهمی از خود به یادگار بگذارد که عبارتند از: مآثر الملوک، خلاصة‌ الاخبار، حبیب ‌السیر فی اخبار افراد البشر، منتخب تاریخ وصاف، قانون همایونی، همایون‌نامه، مکارم ‌الاخلاق، و دستور الوزراء.

تألیف این کتاب در سال 904 شروع شده و در سال 905 خاتمه یافته است. خواندمیر در این کتاب از همان منابع جدش در «روضة الصفا» استفاده کرده که از جملۀ آنها عبارتند از: تاریخ جعفری، تاریخ بناکتی، تاریخ گزیده، کامل التواریخ، تاریخ ابوحنیفۀ دینوری، دیوان النسب، جامع التواریخ جلالی، مستقصی، طبقات ناصری، تاج المآثر، عجایب الاخبار، مآثر الملوک و .... .

خاتمۀ این کتاب در تاریخ هرات و ساختمان‌ها و باغ‌های آن شهر و سرگذشت نودوهشت تن از مشایخ و دانشمندان و فضلا و سرایندگان و خوشنویسانی که در کتابخانۀ سلطانی کار کرده‌اند و نیز نقاشان و مهندسان و استادان موسیقی و نوازندگان روزگار سلطان حسین بایقرا می‌باشد. این خاتمه به دلیل ارزشمند بودن جداگانه نیز منتشر شده است.

نسخ خطی فراوانی از این کتاب وجود دارد؛ به گونه‌ای که زنده یاد منزوی 31 نسخه از آن را در فهرست نسخه‌های خطی فارسی نشان داده‌اند. در این کتاب برای تصحیح از پنج نسخه به این ترتیب استفاده شده است: الف) نسخۀ خطی شمارۀ 319 کتابخانۀ ایاصوفیا، ب) نسخۀ موزۀ بریتانیا؛ ج) نسخۀ شمارۀ 5583 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ د) نسخۀ شمارۀ 3918 کتابخانه و موزۀ ملی ملک؛ هـ) نسخۀ خطی شمارۀ 5722 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. مصحح کوشیده تا کامل‌ترین متن را بر اساس این نسخ تصحیح نماید.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

پیش‌گفتار

خطبۀ کتاب

مقدمه: ذکر اول مخلوقات الهی و بیان توفیق میان احادیث رسالت پناهی

مقالۀ اول: در ذکر انبیاء مرسلین صلوات الله علیهم اجمعین

مقالۀ دوم: در ذکر حکما

مقالۀ سوم: در ذکر ملوک عجم و سلاطین ماتقدم

مقالۀ چهارم: در ذکر حضرت سید کائنات

مقالۀ پنجم: در ذکر خلفای راشدین و ائمۀ اثنی عشر

مقالۀ ششم: خلفای بنی‌امیه

مقالۀ هفتم: خلفای عباسیه

مقالۀ هشتم: در ذکر طبقات سلاطین که برخی معاصر عباسیان و برخی بعد از ایشان در اطراف جهان حکومت کرده‌اند

مقالۀ نهم: در ذکر چنگیزیان

مقالۀ دهم: در ذکر گورکانیان

خاتمه: در صفات و عمارات و باغات هرات و ذکر بعضی از اهل فضل و هنر

منابع تصحیح

فهرست‌ها