معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در جهان معاصر غالباً مباحث فلسفی دربارۀ اختیار، تحت عنوان «ارادۀ آزاد» صورت می‌گیرد و می‌توان چنین گفت که ارادۀ آزاد، تقریر جدید و امروزین اختیار است. در این تقریر، بر خلاف تقریرهای کلاسیک، صرف استناد افعال انسان به اراده، برای اختیاری دانستن آنها کافی نیست و علاوه بر آن باید اختیاری بودن اراده و مسئولیت‌پذیری انسان نیز تبیین شود. ارادۀ آزاد با چالش‌های مختلفی مواجه است؛ برخی از آنها چالش‌های سنتی هستند که از قدیم مطرح بوده‌اند و امروزه پس از پشت سر نهادن تطورات تاریخی متناسب با پاسخ‌هایی که دریافت کرده‌اند، خود را به‌روز کرده و در چهره‌ای جدید مطرح شده‌‌اند؛ اما برای دیگر، چالش‌هایی نوظهورند که پیش از دوران معاصر مطرح نبوده‌اند. ارادۀ آزاد افزون بر اینکه دارای جنبۀ فلسفی محض است، یکی از مبانی مهم علوم انسانی است. فعل انسان با وجود ارادۀ آزاد معنادار می‌شود و به عنوان کنش انسانی، موضوع علوم انسانی قرار می‌گیرد. این کتاب با توجه به بحث‌های جدید انجام‌شده دربارۀ ارادۀ آزاد و با تکیه بر مبانی فلسفۀ صدرایی، مسئلۀ اختیار را در تقریر امروزین آن بازسازی کرده، با چالش‌های آن مواجه شده و برخی از مهم‌ترین کارکردهای آن در علوم انسانی را نشان داده است.

در این کتاب نویسنده کوشیده با نگاهی واقع‌بینانه و به دور از حب و بغض افراط‌گونه نسبت به اندیشۀ صدرایی، امتیازات نگرش صدرالمتألهین را در توجه به لایه‌های پنهان مسئله و ارائۀ راه‌حل‌های بدیع و نوآورانه برای حل چالش‌ها بیان کند و با این وجود کاستی‌ها و لوازم غیرقابل التزام دیدگاه او را از نظر دور نداشته باشد؛ این امر موجب شده تا بخش‌هایی از این کتاب به ارائۀ راهکارها و راه‌حل‌هایی برای اصلاح اندیشۀ صدرایی اختصاص یابد. این راه‌حل‌های اصلاحی، مستظهر به مبانی فلسفۀ صدرایی‌اند و از راهکارها و شیوه‌هایی استفاده می‌کنند که خود ملاصدرا در موارد دیگر آنها را به کار برده، اما در مسئلۀ اختیار از آنها استفاده نکرده است؛ با این حال این راه‌حل‌ها در دیدگاه برگزیده گاه برخی باورهای فلسفۀ صدرایی و حتی فلسفۀ اسلامی را به چالش می‌کشند.

این کتاب در قالب هفت فصل سامان یافته است. در فصل نخست دربارۀ واژگان تخصصی بحث ارادۀ آزاد توضیحات مختصری ارائه شده است. تاریخچۀ ارادۀ آزاد، مبحث دیگری است که در این فصل طرح شده است. این فصل با تبیین مبانی ارادۀ آزاد در فلسفۀ ملاصدرا پایان یافته است.

فصل دوم به تبیین ارادۀ آزاد و تفاوت آن با اراده و اختیار اختصاص دارد. با توجه به اینکه یکی از مؤلفه‌های مهم ارادۀ آزاد، مسئولیت‌پذیری است، در این فصل مسئولیت‌پذیری و شرایط آن نیز تبیین شده است. پدیدارشناسی ارادۀ آزاد مبحث دیگری است که در این فصل گنجانده شده است. در این مبحث شهود ارادۀ آزاد که در قالب علم حضوری پایۀ باور افراد به اختیار قرار می‌گیرد، تحلیل شده است. همچنین روشن شده این علم حضوری تا چه اندازه در برابر چالش‌های اختیاری قابل اتکاست و برای اثبات و تبیین ارادۀ آزاد به چه مقدار از مباحث نظری نیازمند است.

در فصل سوم چالش توهم ارادۀ آگاهانه مطرح شده است. این چالش از چالش‌های جدیدی است که مشتمل بر تبیین‌ها و تفسیرهایی از شهود ارادۀ آزاد است که بر برخی یافته‌های جدید علوم تجربی تکیه می‌کنند و شهود همگانی ما را از ارادۀ آزاد به چالش می‌کشند. تبیین لیبت و وگنر از توهم ارادۀ آگاهانه، دو تبیینی هستند که در این فصل طرح شده است. نویسنده در این فصل با توجه به مبانی ملاصدرا این دو چالش را بررسی کرده و به آنها پاسخ گفته است.

در فصل چهارم و پنجم کتاب چالش علیت بررسی شده است. از آنجا که بیشتر مباحث ارادۀ آزاد به این چالش مربوط می‌شود و در مقایسه با سایر چالش‌ها حجم بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد، مباحث مربوط به این چالش در دو فصل طرح شده است. در طلیعه فصل چهارم اقسام ضرورت علّی که به بحث ارادۀ آزاد مربوط‌اند مطرح شده‌اند. در این بحث افزون بر «ضرورت سابق» و «ضرورت بالقیاس» که سایر حکما نیز به آنها توجه کرده‌اند، با استفاده از عبارت‌های آقا علی مدرس طهرانی، نوع سومی از ضرورت به نام «ضرورت مقارن» مطرح شده که به مباحث ارادۀ آزاد مربوط است؛ اما تعداد پرشماری از فلاسفه از آن غفلت کرده‌اند. از دیگر مباحث قابل توجه در این بحث، چگونگی جریان قاعدۀ «وجوب سابق» در فضای اصالت وجودی حکمت متعالیه است. این قاعده در فلسفۀ اسلامی، در اصل دربارۀ معلول‌های ماهوی مطرح شده و برای قرارگرفتن در دستگاه فلسفی اصالت وجودی، به بررسی مجدد و درانداختن طرحی نو احتیاج دارد. در ادامه چالش علیت تبیین شده و دیدگاه‌های مطرح دربارۀ آن صورت‌بندی شده است. سازگارگرایی، اختیارگرایی و جبرگرایی سه نگرش اصلی در مسئلۀ ارادۀ آزاد هستند که در این دو فصل تقریرهای مهم هر یک از آنها با رویکردی صدرایی بررسی شده‌اند.

فصل ششم کتاب چالش علم پیشین الهی را بررسی کرده است. در این فصل پس از طرح چالش، پاسخ‌های معتزله، خواجه نصیرالدین طوسی و عرفا که به گونۀ سلبی یا ایجابی زمینه‌ساز پاسخ صدرالمتألهین هستند، مطرح شده‌اند. در پایان این فصل دیدگاه برگزیده در حل چالش علم پیشین الهی بر مبنای نگرش ناسازگاری ضرورت علّی و ارادۀ آزاد ارائه شده است.

آخرین فصل کتاب به تبیین کارکردهای ارادۀ آزاد در علوم انسانی مربوط می‌شود. در این فصل سه کارکرد مهم ارادۀ آزاد در علوم انسانی تبیین شده است: نقش ارادۀ آزاد در به‌کارگیری نظریه‌های مجازات، نقش ارادۀ آزاد در تمایز علوم انسانی از علوم طبیعی، و نقش ارادۀ آزاد در روش تحلیل کنش انسانی. نگارنده در تبیین این کارکردها، مزیت‌های نگارش ناسازگارگرایانه از اختیار را نسبت به سایر نگرش‌ها نشان داده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: ارادۀ آزاد؛ معانی، مبانی، پیشینه

فصل دوم: تبیین ارادۀ آزاد

فصل سوم: ارادۀ آزاد و چالش توهم ارادۀ آگاهانه

فصل چهارم: ارادۀ آزاد و چالش علیت (ناسازگارگرایی، سازگارگرایی)

فصل پنجم: ناسازگارگرایی و چالش علیت (جبرگرایی، اختیارگرایی)

فصل ششم: ارادۀ آزاد و چالش علم پیشین الهی

فصل هفتم: کارکردهای اختیار در علوم انسانی

جمع‌بندی

فهرست منابع

نمایه