معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

فرهنگ ایران باستان همچون دریایی است که گوهرهای نهفته و دست‌نخوردۀ بی‌شماری در آن نهفته است و نمی‌توان این وادی را صرفاً به دست زبان‌شناسان و تاریخ‌شناسان وا گذاشت و ورود دانش‌های جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی می‌تواند پرده از رازهای سربه‌مهر بسیاری بردارد. نویسنده در این کتاب، ذره‌بین خود را بر روی افراد کمتر دیده‌شده‌ای در جامعۀ باستانی ایران می‌گذارد که جادوگر، ساحره و بدکاره در نظر گرفته شده‌اند و به این منظور متون اوستایی و پهلوی را به‌دقت کاویده است. نویسنده پا را فراتر از صرف توصیف این قشر نامرئی اجتماعی گذاشته و با تحلیل جامعه‌شناختی به پدیدۀ جادو ـ دین حاکم در ایران باستان پرداخته است. همچنین راهکارهای اوستایی برای مقابله، ضعیف کردن و راندن این گروه شر را مورد بررسی قرار داده است.

چنان‌که از بسیاری از متون اعتذاری برمی‌آید، از آغاز دوران سلطۀ اسلام در ایران، متکلمان زردشتی به رویکرد دیگری روی آوردند که دربرگیرندۀ استدلال‌های کلامی بود؛ اما مؤلفان متون پهلوی اشکال قدیم‌تر بیانات مذهبی را که شامل نظم و طهارت و همچنین جلوگیری از بی‌نظمی و آلودگی بود، کنار نگذاشتند. این آیین‌ها، آیین‌های مختص ضد چشم شور بودند؛ یعنی آنکه به هدف راندن یا دفع دیوان انجام می‌شدند. عملاً این آیین‌ها تشکیل‌دهندۀ هستۀ سنت زردشتی بودند. اوستا و به طور خاص گاتاهای باستانی منبع اصلی ورد و دستورالعمل‌های ضد چشم شور یا عزایم‌خوانی بودند.

بررسی چگونگی بسط یافتن ایدۀ شر مستلزم تحقیق در ریشه‌های آن در گاتاهاست که در آنجا شر نخست بیشتر به صورت نیرویی مبهم ظاهر می‌شود؛ ولی در متون پساگاتایی اوستا، شر نقش فعالانه‌ای در زندگی مردم و البته جهان پیدا می‌کند. در ویدوداد (وندیداد) برای محافظت در برابر شر، با اجرای آیین‌ها و رعایت تابوها قوانین سختگیرانه‌ای وضع شده‌اند. واکنش زردشتیت در برابر شر بسیار عملی بوده است. تا زمان تألیف آثار پهلوی، وردهای ضد چشم شور و عزایم‌نشینی و مراسم شیوه‌های غالبی بوده که تداوم پیدا کرده و برای کنترل شر استفاده می‌شده‌اند.

تمرکز این کتاب بر روی ایده‌های مؤلفان در ارتباط با شر و چگونگی تأثیر این عقاید در زندگی آنهاست. نویسنده با بررسی ادبیات قدیمی زردشت آغاز کرده و سپس به بحث دربارۀ ارتباط میان مغان و جادو پرداخته است. پس از یک بحث کلی در مورد مفهوم شر، به بررسی انواع شر از آنچه که اکنون وقایع طبیعی مانند پیری و مرگ در نظر گرفته می‌شود تا خبیثان پرداخته شه است. اینها شامل شیاطین مافوق طبیعی می‌شوند؛ یعنی افرادی که هنرهای شریرانه‌ای انجام می‌دهند؛ مثل ساحرها و ساحره‌ها، جادوگران و افسونگران شیطانی. جالب آنجاست که آن دسته از افرادی که عمداً مرتکب شرارت نشده‌اند، مانند افراد آلوده‌شده نیز در این فهرست قرار می‌گیرند. گوناگونی خبیثان جالب‌توجه است؛ زیرا شامل طیف گسترده‌ای از بدکاره‌گان، دیوپرستان، افراد شورچشم و گرگ‌های دوپا و چهارپا می‌شود.

به جای دخالت در نظام اخلاقی ارائه‌شده توسط گاتاها، پرداختن به شر در جهان‌بینی اوستایی مهم‌‌تر به نظر می‌رسد. اگرچه این موضوع ریشه در گاتاها دارد، اما پیچیدگی‌های خود را در تألیفات بعدی اوستایی به نمایش می‌گذارد. گاتاها به عنوان قدرتمندترین و مقدس‌ترین دعاها (وردها) نقش مهمی در نبرد علیه شر دارند.

باقی‌ماندۀ کتاب دربرگیرندۀ روش‌هایی است که مردم اوستایی برای رهایی یا محافظت از خود در برابر شر که به نظر همه‌جا آنها را می‌دیده‌اند، از آنها استفاده می‌کرده‌اند. این روش‌ها می‌توانند استفاده از وردها، عزایم‌نشینی‌ها و لعن و نفرین به هدف بیرون راندن شیاطین از جسم، خانه و زمین باشند. این کتاب نیز به توضیح این موضوع می‌پردازد که کدام ایزدان را می‌توانسته‌اند برای یاری فرا بخوانند. ساختار دستوری دعاها و افسون‌های اوستایی نیز مانند آیین‌های خاص اجرای آنها مورد بررسی قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

اوستا و ترجمه‌های آن

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: مطالعه و بررسی یک سنت باستانی

فصل دوم: ایرانیان و ادبیات آنها

فصل سوم: جادو و روحانیت زردشت

فصل چهارم: مفاهیم کلی شر در اوستا

فصل پنجم: شرارت‌های «طبیعی»

فصل ششم: ساحره‌ها، جادوگران، بدکاره‌گان و زنان دشتان

فصل هفتم: چشم‌زخم، مثله‌کنندگان اجساد، دیوپرستندگان و همنشینان

فصل هشتم: آیین‌های عزایم‌نشینی و دفع چشم‌زخم

فصل نهم: ساختار افسون‌های اوستایی

فصل دهم: استفاده از افسون‌های اوستایی

فصل یازدهم: عزایم‌نشینی

فصل دوازدهم: نتیجه‌گیری

کتاب‌شناسی

نمایه