معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

اسناد تاریخی یکی از منابع دست‌اول و پشتوانه‌ای نسبتاً محکم و دقیق برای تبیین و تحلیل رویدادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی گذشته تعریف شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. درک رویدادها و فهم واقعات اتفاقیۀ تاریخی به کمک درون‌مایۀ اسناد دقیق‌تر و عمیق‌تر می‌شود. اشکال موضوعی متنوعی از اسناد وجود دارند که هر یک بنا به محور و موضوع خاص خود در تاریخ‌نویسی در درجاتی متفاوت از اهمیت و کاربرد قرار گرفته‌اند. تنوع این موضوعات به محورهای مختلف اسناد سیاسی (دیوانی) یا اقتصادی (مالی و تجاری)، اجتماعی یا فرهنگی و نیز خانوادگی تقسیم شده است.

فرمان‌ها گونه ای از اسناد دیوانی محسوب می‌شوند که به دلیل صادرکنندۀ آن، با تقسیم‌بندی پیشنهادی زنده‌یاد جهانگیر قائم‌مقامی در اثر ماندگار «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» در ردیف سلطانیات جای گرفته‌اند. این اسناد به همین دلیل، یعنی صادرکنندۀ خود و جایگاه خاصی که در حوزۀ حکومتی دارند، در قیاس با سایر اسناد دولتی اعتبار و امتیاز ویژه‌ای داشته و این اعتبار بر اهمیت آنها تأکید دارد.

فرمان‌ها که بخش مهمی از اسناد دیوانی هستند و از نظر استخراج اطلاعات تاریخی در جایگاهی ویژه قرار دارند، مانند دیگر اسناد کهن باید راستی‌آزمایی شده و درستی یا نادرستی و موضوع و مطالب مندرج در آن سنجیده شده و آنگاه به عنوان منبع دست‌اول، در نگارش یک پژوهش تاریخی به کار برده شود. این کتاب، پژوهشی است با تکیه بر مطالب استخراج‌شده از متن، شکل و محتوای تعدادی از فرمان‌هایی که در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی موجود است. اطلاعات مورد نیاز به عنوان پشتوانۀ موضوع اثر مورد استفاده قرار گرفته است.

بر اساس نوع کار، این اطلاعات به استخراج از شکل ظاهری فرمان‌های هدف یعنی بررسی نوع خط، مهر، جای مهر، طغرانویسی و حاشیه‌نویسی، اطلاعات متن شامل تحلیل محتوا و نوع نگارش متن و مخاطب، آغاز، تحمیدیه، بدنه و انجامۀ سند و نیز ساختار فرمان شامل سواد یا اصل بودن و نیز تزئینات و مهرنویسی‌های ظهر (پشت) فرمان بسنده شده است.

در این کتاب ابتدا با در نظرگرفتن ترتیب دوره‌های مختلف صدور فرمان‌ها، به دسته‌بندی آنها پرداخته شده و در مقدمۀ هر دوره به نکاتی اشاره شده که از تحلیل موارد مختلف به دست آمده است. در ادامه و در بخش اصلی کتاب، به بازشناسی تحول تدریجی شکل و محتوای فرمان‌های دورۀ قاجار پرداخته شده است. این تغییرات را می‌توان از دورۀ قدیم به مدرن در نگارش فرمان‌ها و محتوای آنها و نیز مرحله‌ای از شروع مدرنیته در دیوانسالاری محسوب کرد. شکل نگارش متن فرمان‌ها و نیز موضوع فرمان از جمله فرضیات و مستندات بحث است و یکی دیگر از مهم‌ترین مستندات این ادعا، تعداد مهرها و برخی نوشته‌ها و تصدیقاتی است که بر ظهر فرمان‌ها نوشته شده است.

در مجموعۀ گردآوری و بررسی‌شده در این کتاب، تعداد هفت سند مربوط به دورۀ صفویه، سه فرمان متعلق به دورۀ افشاریه و زندیه و مابقی که شامل 183 فرمان است، مربوط به دورۀ قاجاریه است. در این مجموعه، تنوعی از طغراها، مهرها و تزئینات آنها وجود دارد که برخی در کتاب‌های مرتبط با اسناد معرفی شده و برخی نیز در این کتاب معرفی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

* سخن ناشر

* کلام نخست

* پیش‌گفتار

* مقدمه و موضوع بحث

* تعداد و دوره‌های فرمان‌ها

* مشخصه‌های ظاهری فرمان‌ها از صفویه تا پایان قاجار

1. دورۀ صفوی

2. دورۀ افشاریه و زندیه

3. دورۀ قاجار

آقا محمدخان قاجار

فتحعلی شاه قاجار

محمدشاه قاجار

ناصرالدین شاه قاجار

مظفرالدین شاه قاجار

محمدعلی شاه قاجار

احمدشاه قاجار

* خلاصه و نتیجه

* فهرست منابع

* پیوست: تصاویر فرمان‌ها

* نمایه