معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

دیوان‌سالاری و سازمان اداری در ایران دورۀ اسلامی همواره مورد توجه محققان بوده؛ به‌ویژه آنکه ادارۀ امور آن بیشتر به دست ایرانیان انجام می‌شده است. دیوان ایرانی، طی قرون و با توجه به مقتضیات هر دوره تغییر و تحولاتی داشته و با توجه به سیاست خاندان حاکم سازمان یافته است. تشکیلات دیوانی برای ادارۀ بهتر به شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شد و یکی از آنها، با عنوان دیوان استیفا، گردانندۀ امور مالی در کشور بود. این دیوان بر دخل‌وخرج مملکت نظارت داشت و معمولاً در بیشتر دوره‌ها بعد از دیوان وزارت، مهم‌ترین دیوان محسوب می‌شد. مستوفیان ادارۀ دیوان استیفا را بر عهده داشتند و لازم بود برای تنظیم بودجه و دخل‌وخرج کشور با علم حساب و استیفا آشنایی داشته باشند و محاسبات را ثبت‌وضبط کنند. برای ثبت درآمدها و هزینه‌ها دفاتر مالی در دیوان ایجاد شد. بررسی این دفاتر نظام مالی هر دوره را روشن می‌کند.

در دورۀ صفوی با اقتباس از سنت‌های اداری ایرانی، تشکیلات دارای و به تبع آن نظام مالی تأسیس شد. در دیوان این عصر، دفاتر مالی گوناگونی بنا بر نیازهای متفاوت به وجود آمد که هر کدام کاربرد خاصی داشت. یکی از این دفاتر، دفتر توجیهات بود که به ثبت هزینه‌های دیوان و دربار اختصاص داشت. بررسی ساختار ظاهری و محتوایی و چگونگی تدوین این دفتر، موضوع اصلی این کتاب است.

تاکنون تنها اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در عصر صفوی شناسایی شده و هنوز دفاتر مالی دیوان استیفا در منابع بیرون از آستان قدس آشکار نشده است؛ بنابراین برای نمونۀ کار، فقط دفاتر توجهیات آستان قدس رضوی در عصر صفوی بررسی شده تا بر اساس آن بتوان به مسئلۀ اصلی پاسخ داد. با توجه به اسناد موجود، دربارۀ دفاتر توجیهات پژوهشی انجام نشده و آنچه در کتاب‌های علم سیاق و حساب آمده، بسیار مختصر است. نویسنده در این کتاب در نظر دارد با استفاده از مصادیق و شواهد (اسناد و نسخه‌های خطی مربوط به استیفا و سیاق) اجزا و ترکیبات دفاتر توجیهات و تغییرات آنها را در دورۀ صفوی بررسی کند.

حدود 19 هزار برگ سند دربارۀ دفتر توجیهات در مرکز آستان قدس رضوی موجود است که از این میان 1346 برگ مربوط به دورۀ شاه عباس اول صفوی، 786 برگ دورۀ شاه صفی، 2739 برگ مربوط به دورۀ شاه عباس دوم، 5974 برگ مربوط به دورۀ شاه سلیمان، 5718 برگ دورۀ شاه سلطان حسین، 821 برگ مربوط به دورۀ شاه تهماسب دوم و 1536 برگ مربوط به دورۀ شاه عباس سوم است. با توجه به تعداد زیاد اسناد، اسناد به صورت نمونه‌ای انتخاب شده‌اند. به این ترتیب که ابتدا موضوع‌های مندرج در دفتر توجیهات دسته‌بندی و سپس بر مبنای آن، چند نمونه سند از دورۀ هر شاه صفوی برای بررسی انتخاب شده است. ملاک گزینش سند، موضوع آن بوده است.

این کتاب در شش فصل تدوین یافته است. فصل اول به اهمیت پژوهش و پیشینۀ تحقیق، معرفی و نقد و بررسی منابع استفاده‌شده اختصاص دارد. در فصل دوم برای درک بهتر جایگاه دفاتر مالی دورۀ صفوی، ابتدا تشکیلات مالی این عصر معرفی و سپس دفاتر مالی این عصر شناسایی و تفاوت آن با دفتر توجیهات بررسی شده تا علت گزینش دفتر توجیهات به عنوان موضوع پژوهش مشخص شود. همچنین برای نشان دادن مؤلفۀ تداوم نظام دیوانی، به سابقۀ این دفاتر از قرن چهارم نگاهی کوتاه شده است. در فصل سوم، ساختار سندشناسی و شکل ظاهری دفتر توجیهات بررسی شده است. پیشینۀ این دفتر در منابع و شیوۀ تدوین و علایم اداری به کاررفته در آن توسط مستوفیان، از مطالب مطرح‌شده در این فصل است. هدف اصلی در این بخش ارائۀ شیوۀ چیدمان ظاهری دفتر توجیهات در دیوان است.

دفتر توجیهات به دو بخش توجیهات و مقررات تقسیم می‌شود؛ بنابراین دو فصل چهارم و پنجم به این دو بخش اختصاص یافته و زیرمجموعه‌های مربوط به هر بخش به تفصیل توضیح داده شد. به‌نوعی مبحث مربوط به سندپژوهی و بررسی محتوایی اسناد در این دو بخش تبلور یافته است. قسمت توجیهات چون حاوی ثبت هزینه‌های بیشتری است، اصطلاحات مالی فراوانی در آن به چشم می‌خورد. از آنجا که اسناد بررسی‌شده، به تشکیلات اداری آستان قدس مربوط است، برای روشن‌شدن وجود هزینه‌ها در دولت مرکزی، بین هزینه‌های صورت‌گرفته در تشکیلات ادارای آستان قدس با دیوان مرکزی، مقایسه‌ای از طریق منابع اداری این عصر انجام شده و نتیجه در پایان فصل بیان شده تا مشخص شود چه مقدار از اصطلاحات مالی اسناد آستان قدس، در دیوان مرکزی هم وجود داشته است. فصل ششم هم به نتیجه‌گیری از مطالب اختصاص یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

مقدمه

فصل اول: درآمدی بر پژوهش

فصل دوم: تشکیلات مالی عصر صفوی

فصل سوم: ساختار عمومی و ظاهری دفتر توجیهات

فصل چهارم: ساختار محتوایی دفتر توجیهات (بخش اول: توجیهات)

فصل پنجم: ساختار محتوایی دفتر توجیهات (بخش دوم: مقررات)

فصل ششم: نتیجه‌گیری

نمونۀ تصاویر دفتر توجیهات، بخش توجیهات

نمونۀ تصاویر دفتر توجیهات، بخش مقررات

فهرست منابع

نمایه‌ها