معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​
 

با اینکه حدود سه دهه از ظهور مفهوم پسااستعمار گذشته است، بحث و جدل دربارۀ آن و برداشت‌های گوناگون از آن هنوز ادامه دارد. برخی آن را اعمال گفتمانی آشفته و نامنظم به شمار می‌آورند که شباهتی زیاد با مفهوم «پسامدرنیته» و کاربرد آن دارد و برخی دیگر آن را در چارچوب تاریخی یک سری راهبردهای فرهنگی تعریف می‌کنند. گروه دوم را می‌توان به دو دستۀ کلی تقسیم کرد: کسانی که آغاز دوران پسااستعمار را زمانی می‌دانند که کشورهای مستعمره به «استقلال» خود دست یافتند (نیمۀ سدۀ بیستم) و آنهایی که آغاز این دوره و مطالعات دربارۀ آن را در پیوند با زمان آغاز استعمار (نیمۀ سدۀ شانزدهم) می‌دانند. چون هدف مطالعات پسااستعماری پرداختن به میراث استعمار در کشورهای مستعمره و همچنین کشورهای استعمارگر است، دستۀ دوم باور دارند باید ریشۀ اثرات استعمار بر کشورهای مستعمره را در آغاز دورۀ استعمار، یعنی نیمۀ سدۀ شانزدهم و ادبیاتی جستجو کرد که از آن زمان آفریده شده است.

برخی این تصور را دارند که ادبیات پسااستعماری زمانی آغاز می‌شود که کشورهای مستعمره به استقلال خود دست یابند و به اصطلاح، از شر استعمارگران خلاص شوند؛ اما باید در نظر داشت که این ادبیات درست، زمانی آغاز می‌شود که استعمارگران وارد می‌شوند؛ زیرا با ورود آنان چالش‌های فرهنگی و فرایند وفق‌دادن مردمان مستعمره با اوضاع تازه آغاز می‌شود. گرچه تعریفی دقیق و جهان‌شمول از این نوع ادبیات به دست داده نشده است، می‌توان موضوعات اصلی آن را به چند دستۀ کلی تقسیم کرد:

1. تغییرات یا فرسایش اجتماعی و فرهنگی: از پرسش‌های کلیدی که پس از کسب استقلال مجدد کشورهای مستعمره مطرح می‌شود، این است که هویت فرهنگی مردمان این کشورها چیست؟ 2. سوءاستفاده از قدرت و استثمار: تسلط قدرت برتر بر مردمان مستعمره کاهش می‌یابد؛ اما به نظر می‌رسد اعمال چنین قدرتی با شیوه‌های گوناگون همچنان ادامه دارد. اینجا پرسش اصلی این است که چه کسی واقعا در قدرت است؟ چرا؟ و کسب استقلال در چنین شرایطی به چه معنی است؟ 3. رهایی از استعمار و بیگانگی: افراد و نه کل جامعۀ زیر استعمار موضوع این ادبیات است. فرد از خود می‌پرسد چگونه می‌تواند خود را با اوضاع تازه وفق دهد و زندگی خود را اداره کند. 4. کاربرد زبان انگلیسی یا زبان کشورهای استعمارگر: پرسش این است که اگر مطالعه و تجزیه و تحلیل ادبیات و فرهنگ پسااستعماری هدف است، آیا می‌توان با بی‌توجهی و نادیده گرفتن زبان بومی کشورهای مستعمره بدان دست یافت؟

این کتاب نه شعاری سیاسی بر ضد «غرب» و نه توصیف یک نظریۀ توطئه است که توجیه‌کنندۀ نابسامانی‌های کشورهای مستعمره یا «جهان سوم» باشد. این کتاب تنها دریچه‌ای برای ورود به مکتبی نوپا و متفاوت است که با نگاهی نو به موضوع کهنۀ استعمار و اثرات آن می‌پردازد. بر اساس این نگاه نو، غرب (به‌ویژه اروپای غربی و آمریکا) برای توجیه اعمال استعماری خود در سرزمین‌های مستعمره، ادبیاتی دربارۀ «شرق» یا «دیگری» تولید کرد که بتواند از آن راه، قدرت هژمونیک خود در این سرزمین‌ها را تداوم بخشد؛ ادبیاتی که در آن شرق از منظر غرب بازنمایی می‌شود. این نگاه نو و متفاوت، ادبیاتی را که غرب تولید کرده، ارزیابی و نقد می‌کند، برچسب «گفتمان استعمار» بر آن می‌زند و تلاش می‌کند از منظری دیگر به فرایند استعمار و نتایج آن نگریسته شود.

گفتارهای این کتاب با وجود استقلال، به یکدیگر وابسته است و مجموعه‌ای را شکل می‌دهد که مستقیم یا نامستقیم، سروکارش با ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری و گفتمان استعمار است. چند گفتار این مجموعه بین سال‌های 1395 ـ 1396 در مقالاتی مستقل در مجلۀ «اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی» منتشر شده است. گفتارهای نخست و دوم پیش‌زمینه‌ای برای ورود به بحث‌های نظری و تا اندازه‌ای تخصصی است که در گفتارهای بعدی بدان‌ها پرداخته شده است. در این گفتارها کوشیده شده با اشاره به نمونه‌های تاریخی استعمار و استعمار ـ نو، شیوه‌های کاربردی مفاهیمی بسیار پیچیده و تازه توضیح داده شود که سردمداران این مکتب نوپا آنها را وارد جهان آکادمیک کرده‌اند. این مکتب نوپا برانگیزندۀ پرسش‌هایی جدید است که راه را به روی شکل‌گیری تفکر انتقادی می‌گشاید و همین ویژگی آن را جذاب می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

تشکر و قدردانی

گفتار نخست: استعمار و انواع آن

گفتار دوم: نگاهی گذرا به مطالعات پسااستعماری

گفتار سوم: از ایدئولوژی تا گفتمان

گفتار چهارم: بازنمایی، قدرت، زبان، سوژه و معنا

گفتار پنجم: فرانتس فانون و روانکاوی سوژۀ استعمار

گفتار ششم: امپریالیسم زبان، استعمار ذهن

گفتار هفتم: ادوارد سعید و جایگاه او در ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری

گفتار هشتم: گفتمان استعمار

گفتار نهم: فرودستان: از گرامشی تا اسپیوک

گفتار دهم: هومی بابا: آمیختگی، تزلزل و تقلید

گفتار یازدهم: آلبر ممی: از نظریۀ پسااستعمار تا گفتمان استعمار

گفتار دوازدهم: ویلیام شکسپیر و گفتمان استعمار در نمایشنامه «طوفان»

گفتار سیزدهم: دنیل دفو و گفتمان استعمار در رمان رابینسون کروزو

کتاب‌نامه

فهرست اعلام