معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بسیاری از متون نظم و نثر فارسی مربوط به عرفان و تصوف هستند؛ یعنی یا در شمار متون تعلیمی عرفانی هستند یا در توضیح و شرح باورها، عقاید، رسوم و اصول عرفانی تألیف و تصنیف شده‌اند یا در نقد و بررسی آراء و عقاید و تعلیمات عرفانی پدید آمده‌اند. از آغاز قرن ششم هجری میدان فراخ شعر فارسی در اختیار عارفان و صوفیان قرار گرفته و عارفان شاعر یا شاعران عارف با استفاده از ابزار نیرومند شعر، اندیشه‌ها و افکار خود را در جامۀ اصطلاحات خاص در سطح وسیعی از سرزمین‌های تحت تأثیر زبان فارسی ترویج دادند.

زبان عرفان و تصوف به تبعیت از ماهیت آن، ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی نظیر: رازوارگی، پوشیده‌گویی، قابل تأویل بودن و ... دارد که سبب شده آثار عرفانی سرشار از رمزوراز، کنایه، صور خیال، نمادپردازی، اصطلاحات و تعبیرات پیچیده باشد. اینکه عرفا و متصوفه در آثار خود از رمز و ایما استفاده کرده و تعبیرات و اصطلاحات گوناگون به کار برده‌اند، به‌ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مهم عرفان برمی‌گردد؛ از جمله: اظهار و کتمان، دفع ضرر، زبان خاص، غیرت صوفیانه و عارفانه، تنگی عرصۀ سخن و ... .

عارفان و صوفیان برای بیان بهتر مقصود خود و رعایت اصل رازداری و پرده‌پوشی و نیز بهره‌بردن بیشتر از ظرفیت واژه‌ها و عبارات، نظام اصطلاح‌پردازی خود را بنیان گذاشتند. اینان افزون بر اینکه خود به وضع اصطلاحات و تعبیرات تازه پرداختند، بسیاری از اصطلاحات را از قرآن و منابع دینی اخذ کردند؛ مانند امانت، بسط، توحید، توکل، حج، زکات و ... و در این زمینه دست به تأویل کلمات قرآنی نیز زدند؛ اصطلاحاتی مانند اضداد، اکسیر، الوهیت، جبروت، جوهر و ... را از فلسفه گرفتند یا اصطلاحاتی چون ابلیس، اختیار، امام، سبع المثانی، صراط، عرض و ... را از علم کلام به وام گرفتند. سرانجام بسیاری از اصطلاحات شعر و ادب فارسی، کنایه‌ها، نمادها و استعارات ادبی را استخدام کردند که این اصطلاحات اخیر را می‌توان اصطلاحات استعاری یا نمادین نامید؛ اصطلاحاتی مانند چشم، ابرو، خال، بت، پیر، خرابات، مِی، باده و .... .

در این فرهنگ، اصطلاحات استعاری و نمادین عرفان و تصوف با پشتوانۀ شواهدی از متون نظم و نثر عرفانی فارسی ـ تألیف‌شده از قرن پنجم تا سیزدهم هجری ـ بررسی شده و تعاریف و مفاهیم آنها که از دل متون استخراج گردیده، در اختیار مخاطب قرار گرفته است.

این فرهنگ برای برآورده‌کردن نیاز دانشجویان رشته‌های زبان و ادبیات فارسی، ادیان و عرفان، فرهنگ اسلامی و دیگر علاقمندان به عرفان و تصوف تألیف شده است؛ از این‌رو در تعریف‌نگاری و ارائۀ اطلاعات نحوی و دستوری، اصل سادگی در نثر به شکل امروزی سرلوحۀ کار قرار گرفته است. پیکرۀ این فرهنگ، متون معتبر منظوم و منثور عرفانی فارسی است. مدخل‌ها با دقت و مطابق با تعریف دقیق اصطلاح از درون متون عرفانی شناسایی و برگزیده شده‌اند. طبقه‌بندی مدخل‌ها به ترتیب الفبایی است.

در این فرهنگ پیش از پرداختن به معنا و مفهوم اصطلاح، معنا یا معناهای مهم و پرکاربرد لغوی آن که از فرهنگ سخن، لغتنامۀ دهخدا و لغتنامۀ فارسی اخذ شده، آمده است. این کار سبب آشنایی بیشتر مخاطب با مفهوم اصطلاح می‌شود و نیز تغییراتی را که منجر به اصطلاح شدن یک لغت می‌گردد، تا حدودی معین می‌کند. پس از آن به معانی اصطلاحی و عرفانی آن پرداخته می‌شود. معانی متعدد اصطلاحات با شماره تفکیک شده و شاهد یا شواهد هر معنی در ذیل همان معنی آمده است. ترتیب ارائۀ معانی نیز بر اساس نزدیک‌تر بودن به معنی اصلی و لغوی اصطلاح بوده است. در این فرهنگ حدود 140 اصطلاح عرفانی تعریف و معنی‌گذاری شده است.

فهرست مطالب کتاب:

نشانه‌های اختصاری و قراردادی

جدول آوانگاری

مقدمه

مفهوم عرفان و تصوف

پیدایش تصوف در جامعۀ اسلامی

سرچشمه‌های فکری عرفان و تصوف اسلامی

شعر فارسی و عرفان و تصوف

تأثیر متقابل عرفان و تصوف و شعر فارسی

اصطلاح

اصطلاحات عرفانی

استعاره

نماد

نظام اصطلاح‌سازی عرفان و تصوف

ضرورت آشنایی با اصطلاحات عرفانی

پیشینۀ فرهنگ‌نویسی

سیر تاریخی شکل‌گیری شرح اصطلاحات عرفانی

ویژگی‌های فرهنگ حاضر

چگونگی انتخاب اصطلاحات

فهرست اصطلاحات

خلاصه‌ای از مفاهیم اصطلاحات استعاری و نمادین عرفانی

فهرست منابع و مآخذ

فهرست مقالات