معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

محمد بن احمد بن محمد، ابوالولید ابن رشد قرطبی به سال 520 قمری در قرطبۀ اندلس به دنیا آمد. خانوادۀ او به‌ویژه جدش محمد بن احمد بن رشد، از بزرگان فقه مالکی در اندلس بودند و از این‌رو او به ابن رشدِ نوه معروف شد. ابن رشد مانند جد بزرگش، یگانۀ فقه در زمانۀ خود بود و طولی نکشید که به منصب قاضی‌القضاة اندلس رسید. او افزون بر تبحر در فقه، در پزشکی، فلسفه، ادبیات عرب، کلام و .... نیز زبانزد خاص و عام بود.

اما شاید برجسته‌ترین وجه شخصیت ابن رشد، شخصیت او به مثابۀ یک فیلسوف و حکیم باشد. او یکی از بزرگ‌ترین متفکران در قرون وسطای اروپا و از برجسته‌ترین شارحان ارسطوست. نفوذ او بر فلسفۀ قرون وسطای اروپا چنان بود که عده‌ای از فیلسوفان را تا مدت‌ها «ابن رشدی» خطاب می‌کردند. وام‌گیری فیلسوف بزرگ قرون وسطی توماس آکویناس از شروح ابن رشد بر فلسفۀ ارسطو امری مشهود و انکارناپذیر است.

ابن رشد که در زندگی و قضاوت همواره به خوش‌نامی معروف بود و به همین دلیل هم پیوسته مورد تمجید مورخان بعدی قرار گرفت، پایان دردناکی داشت. قشری‌نگران و متعصبان او را به بی‌دینی و الحاد متهم کردند و نزد حاکمان از او بدگویی‌ها نمودند و اینها همه در حالی بود که او در زندگی‌اش بسیار پرهیزگار و اهل زهد بود. ابن رشد ابتدا نزد حاکم قرطبه المنصور جایگاه والایی یافت؛ ولی با بدگویی قشری‌نگران به غضب المنصور دچار شد، کتاب‌هایش را سوزانده و او را به مغرب تبعید کردند. او در حالی فوت کرد که در خانه‌اش در مغرب محبوس بود. و این پایان اسف‌بار و غم‌انگیز یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ تمدن مسلمانان است که به دلیل تنگ‌نظری، خشک‌اندیشی و تفتیش عقیدتی به ظلم و ستم زمانه‌اش گرفتار آمد و عاقبت در تبعید و حبس به سال 595 قمری چهره در نقاب کشید.

«فصل المقال» ابن رشد به سال 575 قمری یا قبل از این تاریخ تألیف شده است. نسخۀ عربی این کتاب تا دو قرن بعد از تألیفش همچنان رایج و متداول بود. بعد از این همه دست‌به‌دست شدن کتاب، ترجمۀ عبری آن چند قرن مبنا قرار گرفت و در نهایت در شرق و غرب به فراموش سپرده شد. اما به سال 1859 م.مولر آن را در مونیخ چاپ کرد و اهتمام دانشجویان فلسفۀ عربی را برانگیخت.

نسبت میان دین و فلسفه، مجکم و متشابه، حدوق و قدم، تأویل و تفسیر و ... از جمله مسائل مهمی است که قرن‌ها سخنان مختلف فیلسوفان و متکلمان را برانگیخته و نزاع‌های فکری مفصلی را به بار آورده است. فرقه‌های مختلف مسلمان، هر یک با دیدگاه‌های متفاوت در این مسائل غور کردند و هر کدام به زعم خود، سعی در پیراستم دامان شریعت از جهل جاهلان و طعن طاعنان داشتند. قاضی ابن رشد اندلسی در این رساله سعی دارد تا از نگاه یک فیلسوف، پاسخ‌های متفاوتی به این مسائل دهد. ذهن نقاد و خرد وقاد فیلسوف قرطبه، با محور قراردادن اصل مسلم تأویل و بیان حدود و ثغور آن، در پی گشودن باب گفتگو بوده و سخنان خود را به ادلۀ نقلی و عقلی پیوست کرده است.

در ترجمۀ این کتاب از سه چاپ مختلف کتاب «فصل المقال فی تقریر ما بین الشریعة والحکمة من الاتصال» بهره برده شده است. مبنای اصلی کار نسخه‌ای از کتاب است که به همت و تحقیق جابری به سال 1997 در بیروت نشر یافته است. نسخۀ دوم که تمام پانوشت‌های محقق آن آورده شده، نسخه‌ای است که به همت و تحقیق محمد عماره به سال 1969 در بیروت منتشر شده است. اما نسخۀ دیگر کتاب که مورد توجه قرار گرفته، با تحقیق و تعلیف دکتر البیرنصری نادر به چاپ رسیده است. همچنین در این ترجمه، دو نوشتار دیگر بر کتاب افزوده شده است؛ ترجمۀ فصل پنجم کتاب «ابن رشد، سیرة و فکر، دراسة و نصوص» اثر جابری که به بررسی جنبه‌های فقهی ابن رشد می‌پردازد. دوم گزارشی جالب از جورج حورانی که به بررسی نسخه‌های خطی برجای‌مانده از این کتاب و سیر و نشر و تصحیح آن می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

اجتهاد و فتوا در گفتمان ابن رشد

سرگذشت فصل المقال

فصل یکم: گفتگو میان شریعت و حکمت

فصل دوم: احکام تأویل

فصل سوم: موارد جواز تأویل

پیوست: علم الهی

پی‌نوشت

منابع