معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«هدایة الحکمة» اثیرالدین ابهری از جمله مهم‌ترین متون فلسفی است که در سه قسم منطق، طبیعیات و الهیات به رشتۀ تحریر درآمده است. در ارزش و اهمیت این اثر همین بس که توانسته مدت‌ها جایگاه خود را به عنوان یک کتاب معتبر درسی در شرق و غرب حوزه‌های فکری جهان اسلام حفظ نماید و حکما و علمایی که در خلال این قرن‌ها از ایران، هند، ماوراءالنهر، بلاد عثمانی و سرزمین‌های عربی برخاسته‌اند، بارها شروحی آکنده از مطالب دقیق و عالی بر تمام یا بخشی از آن نوشته‌‌اند.

ابهری از جمله شاگردان مشهور فخر رازی است که در عرصه‌های مختلف علمی زمان خود همچون فلسفه، نجوم، منطق، ریاضیات و ... افزون بر تبحر کافی، صاحب رأی و نظر نیز بوده است. از شاگردان معروف وی، کاتبی قزوینی است که در کتاب «حکمة العین» بارها از اثیرالدین به احترام یاد کرده است.

کمال‌الدین میبدی در حوزۀ فکری شیراز و در اوضاع و شرایط خاص سیاسی، مذهبی، علمی و فرهنگی رشد و نمو یافته است. تنوع تألیفات او حکایت از گسترۀ دانش وی پیرامون علوم مرسوم دوران خویش دارد. صاحب «ریحانة الادب» از وی به عنوان «عالم متبحر، فاضل متکلم صوفی، شاعر ماهر، ادیب باهر از اکابر علما و متکلمین متأخرین صوفیه» یاد نموده است. برخی منابع او را بر مذهب تشیع و برخی دیگر بر مذهب تسنن دانسته‌اند. اما با تحقیق و بررسی در منابع مختلف و نیز آثار وی، آشکار می‌شود که او حکیمی مسلمان بر مذهب شافعی است که اهل تولاست.

چنین به نظر می‌رسد که میبدی پس از گذراندن مقدمات علوم رسمی در دوران حیاتش، دو تحول عمده داشته است: یکی روی‌آوردنش در آغاز جوانی به حکمت و دیگری بریدن از علوم رسمی همچون کلام، فلسفه و حکمت در دوران پختگی و روی‌آوردن به تصوف و عرفان نظری که در یکی از منشآت خود بدان تصریح نموده است.

آثار میبدی در یک تقسیم‌بندی کلی به دو بخش می‌شود: نخست آثاری که به منظور شرح و حاشیۀ کتب پیشینیان بوده است؛ همانند هدایة الحکمة اثیرالدین ابهری، شرح دیوان منسوب به حضرت علی (ع)، شرح آداب البحث سمرقندی و ... ؛ دوم آثاری که به صورت رساله‌ای مستقل در باب موضوعی خاص نگاشته شده است؛ همچون جام گیتی‌نما، منشآت و ... .

شرح میبدی که دربرگیرندۀ دو قسم طبیعیات و الهیات «هدایة الحکمة» است، از جمله مهم‌ترین شروح این کتاب است. این شرح همانند خود کتاب، مورد اقبال بسیاری از دانشمندان و صاحب‌نظران حوزۀ علوم عقلی و فلسفی داخل و خارج کشور قرار گرفته، به طوری که حواشی متعددی بر آن نگاشته شده و سالیان متمادی به عنوان یک دورۀ جامع فلسفۀ اسلامی تدریس شده است. این شرح و حواشی آن افزون بر تأثیرگذاری بر شارحین و محشین دیگر «هدایة الحکمة» همانند ملاصدرا، در تطور مباحث مطروحه در فلسفه و حکمت اسلامی نیز نقش بسزایی ایفا نموده است.

میبدی در این شرح بعد از معرفی خود، به بیان انگیزه‌اش از روی‌آوردن به حکمت و تلاش خود در جهت کسب آن نزد جمع کثیری از علما سخن به میان آورده است. آنچه او را در نگاشتن شرحی مستقل بر این کتاب به عنوان اولین تصنیف خود در عنفوان جوانی مصمم نموده، درخواست‌های مکرر حکمت‌آموزانی بوده که به قرائت آن نزد وی آمدوشد داشته‌اند و مطالب این کتاب را همراه با نکاتی که او هنگام تحصیل بر آن یادداشت نموده، می‌آموختند.

اثیرالدین ابهری کتاب «هدایة» را در سه بخش مرتب نموده: نخست منطق که ابزاری برای تحصیل علوم است و به همین دلیل در ابتدای کتاب آورده شده؛ دوم طبیعیات که پیش‌نیازی برای پرداختن به مسائل بخش بعدی است؛ سوم الهیات به معنای اعم که به دلیل شدت نیازمندی‌اش به مباحث طبیعی آن را بعد از طبیعیات آورده است. میبدی در این شرح بخش اول را نیاورده است؛ چراکه موضوع حکمت را «اعیان موجودات» دانسته و منطق دربارۀ «معقولات ثانیه» بحث می‌نماید، از شرح قسم منطق به عنوان قسمی از حکمت اعراض نموده و در شرح خود به دو قسم دیگر کتاب همراه با نقل و بررسی مطالب شارحین آنها پرداخته است. این شرح مختصر و با این وجود جامع نگارش شده است. گویی خود میبدی می‌دانسته این اثر به عنوان کتاب درسی شناخته خواهد شد.

نحوۀ پرداختن میبدی به شرح مباحث «هدایة الحکمة» را می‌توان در این دسته‌بندی بدین‌گونه برشمرد: افزودن کلمات و عبارات توضیحی، رفع ابهامات از کلام مؤلف و جلوگیری از کج‌فهمی‌ها، پیشنهاد تعابیر مناسب، اشاره به وجود دیدگاه‌های دیگر، داوری در باب دیدگاه‌ها و نظریات مختلف، بیان اشکالات و اعتراضات و پاسخ‌ها، داوری در باب اشکالات و اعتراضات و پاسخ‌ها، اظهارنظر دربارۀ مباحث مطرح‌شده و .... .

شرح میبدی از بدو نگارش با اقبال اهل فن و طالبین حکمت روبرو شده و سالیان متمادی در حوزه‌های علمی داخل و خارج تدریس شده است. میبدی در شرح خویش به آراء محشین و شارحین پیش از خود توجه داشته و گاهی افزون بر نقل و بررسی آنها، در مقام نقد آراء آنها نیز برآمده است. برای نمونه در بیان مطالب به شروحی چون شرح جرجانی و شرح خرزبانی توجه داشته است.

از این شرح نسخه‌های فراوانی در دست است که با توجه به ملاک اعتبارسنجی نسخ، شش نسخه برای این تصحیح برگزیده شده است: نسخۀ خطی کتابخانۀ مرحوم مشکاة، نسخۀ خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی 1 و 2، نسخۀ چاپ سنگی تهران و تبریز.

فهرست مطالب کتاب:

1. مقدمۀ مصحح

2. شرح هدایة الحکمة

الف) مقدمۀ شارح

ب) القسم الثانی فی الطبیعیات

الفن الاول فی ما یعم الاجسام

الفن الثانی فی الفلکیات

الفن الثالث فی العنصریات

ج) القسم الثالث فی الالهیات

الفن الاول فی تقاسیم الوجود

الفن الثانی فی العلم بالصانع و صفاته

الفن الثالث فی الملائکة و هی العقول المجردة

خاتمة فی احوال النشأة الآخرة للنفس الناطقة

نمایه‌ها

منابع تحقیق