معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

از قرون نخستین اسلامی تا زمان حملۀ مغول و فروپاشی حکومت‌های ایرانی و نیز خلافت عباسی در بغداد، سلطنت سلجوقی بین دولت‌های ایرانی آن عصر از برجستگی و ویژگی‌های خاصی برخوردار می‌باشد. این ویژگی‌های خاص حکومت سلجوقیان ناشی از استقرار و حاکمیت اداری مشخص و نیز احیا و وحدت ملی در سرزمین ایران بوده است. به موازات این مسائل، امور دیگری از قبیل اشاعه و رونق زبان فارسی، تأسیس و راه‌اندازی مدارس علمی و دینی در شهرهای گوناگون، انتخاب زبان فارسی به عنوان زبان رسمی دربار سلاجقه، احیا و اصول اداری و کشورداری ایرانیان، تشکیل سپاهیان و نظامیان قدرتمند و کارآمد و نیز رونق اقطاع و اقطاع‌داری را می‌توان از جمله سایر ویژگی‌های این سلطنت برشمرد.

با وجود مطالعات و تحقیقات فراوان پیرامون سلطنت این خاندان، هنوز ابهامات و سؤالاتی در بعضی امور این خاندان برجای مانده است. یکی از این نکات ناگفته و بی‌پاسخ، همانا بررسی وضعیت نهادهای حکومتی این دوره و تحولات تاریخی مربوط به آنها اعم از نظری و عملی است. به عبارت دقیق‌تر یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های سلطنت سلجوقیان، تشکیل و پیدایش مجموعه‌های نظری در ابعاد سیاسی، اجتماعی و اخلاقی پیرامون سلطنت و ویژگی‌های آن با رویکرد به ارزش‌های ایرانی است. بنابراین شناخت عناصر مؤثر در شکل‌گیری تحولات نظری و علمی این دوره، پیرامون نظام خلافت و سلطنت و رقابت‌های ایدئولوژیک این دو نهاد و آثار این رقابت‌ها و چالش‌ها از جمله مهم‌ترین مباحث و پرسش‌ها و نکات باقی‌مانده حول این محور می‌باشد.

این کتاب حاصل مطالعه و تحقیق پیرامون پیشینۀ تاریخی، عملکرد، روابط و نیز پشتوانه‌های نظری و عملی خلافت و سلطنت در قرن پنجم هجری است. در این قرن در ایران‌زمین، سلطنت سلجوقی قدرت را در دست داشت و در بغداد نیز هنوز خلفای بنی عباس زمامدار رهبری مذهبی و معنوی عامۀ مسلمانان بودند. مطالعه و بررسی موضوعاتی از قبیل وضعیت اندیشه‌های سیاسی در قرون گذشته، نه‌تنها از جهت تاریخی امری ضروری و لازم به شمار می‌رود، بلکه از لحاظ کسب آگاهی بیشتر از وضعیت سیاسی و فکری و پی‌بردن به میزان و عمق تصورات و تفکرات جامعه نیز فوریت و ضرورت دوچندان یافته است.

در این کتاب کوشیده شده تا وضعیت کلی نهاد خلافت و سلطنت در عهد سلاجقۀ بزرگ ایران، همراه با بررسی عملکرد و روابط متقابل این دو نهاد، تاریخچه و منشأ شکل‌گیری و نیز تحولات ماقبل این دوره، سیاست‌ها و رقابت‌ها و هم‌زیستی‌های دو نهاد در طی این قرن، پشتوانه‌های ایدئولوژیک و مبانی نظری و عملی مشروعیت هر کدام مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بدین منظور ابتدا خلافت به دلیل تقدم زمانی مورد توجه قرار گرفته و طی دو فصل نخستین، فلسفۀ سیاسی اسلام، رفتار سیاسی پیامبر، کیفیت شکل‌گیری حکومت خلفای راشدین، ویژگی‌های و تحولات مربوطه، نتایج و آثار آن و سایر موارد مطرح شده است. آنگاه تصورات و وضعیت کلی خلافت در دوران امویان همراه با ویژگی‌های جدید حکومت در این دوره، تصورات و عقاید خلفای اموی دربارۀ خلافت و تحولات مربوطه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. همچنین تلاش شده تا نقاط قوت و ضعف هر یک از خلفای اموی و در نهایت دستگاه خلافت در عهد عباسیان مورد شناسایی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

دربارۀ خلافت بنی عباس و شرایط خلافت در عهد خاندان نیز به همین منوال تا آغاز قرن پنجم هجری عمل شده و در طی این مدت، فرازونشیب‌های حکومت خاندان عباسی همراه با تحولات جدید و پیدایش نظریه‌پردازی‌های جدیدتر پیرامون خلافت مورد تجزیه و تحلیل واقع گردیده است. همچنین در طی این دو فصل نخستین و در یک بخش به طور مفصل به بررسی آراء، نظرات و عقاید نظریه‌پردازهای دستگاه خلافت پرداخته شده و روند این جریان همراه با ویژگی‌های متفاوت آن مورد بررسی قرار گرفته و مبانی مشروعیت دستگاه خلافت از نگاه آنان بازگو شده است.

در فصل چهارم پیشینۀ تاریخی و نظری سلطنت در ایران باستان، ویژگی‌های آن همراه با نظریه‌پردازی‌های خاص خود و نیز کیفیت بازتاب سلطنت ایرانی و ویژگی‌های آن در ادبیات تاریخی و مذهبی تمدن اسلامی بحث شده است. آنگاه به زمینه‌های ظهور و شکل‌گیری امارت‌های نیمه‌مستقل اشاره شده و ضمن نقد و بررسی عملکرد خلافت، چگونگی ظهور اولین حکومت‌ها و دولت‌های ایرانی و سپس ظهور پدیده‌ای به نام سلطنت و سلطان نزد ایرانیان و تحولات تاریخی تا هنگام ظهور سلاجقه به‌دفت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در این فصل کوشیده شده وضعیت این دو نهاد یعنی خلافت و دستگاه‌های حکومتی ایرانیان به عنوان دو نهاد صاحب قدرت به صورت تطبیقی مورد مطالعه قرار گیرد و نقاط قوت و ضعف هر کدام در هر دوره‌ای مشخص گردد. روابط متقابل و سیاست‌های مرتبط دستگاه خلافت و سلطنت در طی قرون نخستین اسلامی تا آغاز قرن پنجم و ظهور سلجوقیان یکی دیگر از مواردی است که در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است.

طی فصل پنجم و در چند بخش جداگانه، روی کارآمدن سلجوقیان، زمینه‌های کسب قدرت و پیشینۀ تاریخی فرهنگی و اجتماعی آنان، وضعیت اقتصادی و علل مهاجرت آنان و آرای گوناگون پیرامون این موضوع، اوضاع عمومی حاکم بر ایران و سرزمین‌های شرقی خلافت عباسی، وضعیت خلافت در این روزگار، جایگاه نظری و عملی خلافت در روابط سیاسی آن عهد، شرایط سلطنت غزنوی، روابط غزنویان با خلافت عباسی و کیفیت برخورد دربار خلافت عباسی با ظهور قدرت سلجوقی به طور مفصل بررسی شده است. سپس نقطۀ آغازین روابط خلافت عباسی و حاکمان سلجوقی و تصورات رهبران هر دو نهاد مورد ارزیابی قرار گرفته و روابط و عملکرد هر یک از خلفای عباسی و سلاطین سلجوقی در برابر یکدیگر به طور تطبیقی مورد مطالعه قرار گرفته است. سعی بر این بوده که منطق حاکم در روابط این دو نهاد و روح جامعه و روند تحولات مدنظر باشد و با شناسایی عناصر دخیل و مؤثر در سیاست‌ها و شکل‌گیری اوضاع و احوال عمومی، تجزیه و تحلیل کلی از شرایط به عمل آید و موازنۀ قدرت از جهت نظری مورد سنجش واقع گردد.

 فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: خلافت، منشأ تاریخی، سیر تحولات

بخش اول: منشأ تاریخی خلافت، خلفای راشدین

بخش دوم: خلافت و تحولات آن

بخش سوم: خلافت و تحولات آن در دورۀ اموی

فصل دوم: خلافت و سیر تحولات آن: خلافت در عهد عباسیان، تجزیه

بخش اول: خلافت در عهد عباسی

بخش دوم: ویژگی‌های اجتماعی، دینی و فرهنگی دورۀ عباسیان

فصل سوم: خلافت در اندیشه‌های نظریه‌پردازان اهل سنت

فصل چهارم: سلطنت و پیشینۀ نظری و عملی آن در تاریخ ایران

بخش اول: قبل از اسلام

بخش دوم: بعد از اسلام تا ظهور دولت سلجوقی

فصل پنجم: خلافت و سلطنت در دورۀ سلاجقۀ بزرگ ایران، روابط و رقابت‌های عملی و نظری

بخش اول: اوضاع عمومی خلافت عباسی در آستانۀ ظهور سلاجقه

بخش دوم: چگونگی ظهور و شکل‌گیری قدرت سلاجقه

بخش سوم: ویژگی‌های اجتماعی ـ مذهبی سلاجقه و شیوۀ برخورد آنان با فرهنگ و آداب اسلامی و ایرانی

بخش چهارم: خلافت عباسی و سلطنت سلاجقه

بخش پنجم: عهد سلطنت آلب ارسلان

بخش ششم: سلطنت در عهد ملکشاه بن آلب ارسلان

بخش هفتم: جانشینان ملکشاه

بخش پایانی: رقابت‌های ایدئولوژیک خلافت و سلطنت در دورۀ سلاجقه

چکیدۀ سخن

کتاب‌شناسی

نمایه