معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

زیج‌ها دستۀ مهمی از آثار ریاضی دورۀ اسلامی را شکل می‌دهند. واژۀ زیج معرف زیگ فارسی میانه است که در فارسی امروزی به صورت «زه» به معنی تار نخی یا فلزی کشیده‌شده باقی مانده است. چون جدول‌های حاوی داده‌های عددی در رساله‌های نجومی شبیه تارهای متوازی منسوجات بود، به این جدول‌ها زیج گفته شد و رفته‌رفته کتابچه‌های نجومی شامل این جدول‌ها که حاوی توضیحاتی دربارۀ کاربرد آنها هم بود، زیج خوانده شد. همین واژه ضمن ترجمۀ متن‌های نجومی عربی به لاتینی به صورت zich (برگرفته از الزیج) درآمد. در دورۀ ساسانیان اثری نجومی به نام «زیج شهریار» تألیف شد که در آغاز دورۀ اسلامی با نام «زیج شاه» به عربی ترجمه شد. این زیج اکنون در دست نیست و تنها مطالبی که بیرونی و دیگران از آن نقل کرده‌اند، باقی مانده است.

در تمدن اسلامی (بازۀ زمانی سده‌های سوم تا یازدهم قمری و پهنۀ جغرافیایی جنوب اسپانیا تا شمال آفریقا، سرزمین‌های عربی، آسیای صغیر، ایران، هند، آسیای میانه و غرب چین) حدود 200 زیج عربی و فارسی تدوین شد که نیمی از آنها باقی مانده است.

کهن‌ترین زیج فارسی که باقی مانده، «زیج مفرد» نگاشتۀ محمد بن ایوب بن حاسب طبری (اواخر سدۀ پنجم هجری) است. دومین زیج فارسی به لحاظ قدمت که شناخته‌شده، «زیج یمینی» نگاشتۀ محمد بن علی بن مالک بن ابی‌نصر حقایقی است که نگارش آن را در سال 511 قمری، اولین سال پادشاهی بهرام‌شاه بن مسعود بن محمود بن غزنوی (یمین‌الدوله) آغاز و اثرش را به او تقدیم کرد. به گفتۀ مؤلف در ابتدای این کتاب، وی بعد از مطالعۀ زیج‌های منجمان پیشین چون: «مجسطی» بطلمیوس و «قانون مسعودی» ابوریحان بیرونی، تصمیم به تألیف این زیج گرفته و پایۀ کارش را زیج بتانی قرار داده و با گردآوری اطلاعات نجومی معمول در زیج‌ها و اختصار آن به زبانی ساده و انتشارش به فارسی، فهم آن را برای همه آسان کرد.

«زیج یمینی» از هفت نوع و هر نوع از هفت باب و هر باب از یک یا چند فصل تشکیل شده است؛ انواع این زیج عبارتند از: اندر تواریخ، اندر حرکت ستارگان، اندر دوایر عظام، اندر دانستن اوقات روز، اندر دانستن اوقات شب، اندر دانستن حالات نیرین، و اندر دانستن تحاویل موالید و سال‌های عالم. نکتۀ جالب مذکور در نوع اول، ابداع گاه‌شماری یمینی است. آغاز این گاه‌شماری، روز اول سال بر تخت‌نشستن بهرام‌شاه غزنوی، شنبه اول محرم سال 511 قمری، پنجم ماه ایار سال 1428 رومی و 20 خرداد سال 486 یزدگردی است. روزها و ماه‌های این تقویم همچون روزها و ماه‌ها تقویم قمری است. این تقویم هیچ‌گاه رایج نشد؛ اما اطلاعات ذکرشده در باب «تاریخ یمینی» به ارزش تاریخی این کتاب افزوده است؛ زیرا در این باب از فتوحات و روزهای سلسلۀ غزنویان با تاریخ دقیق روز و ماه و سال آنها یاد شده است. مؤلف همۀ محاسبات زیج را برای شهر غزنه پایتخت غزنویان انجام داده است.

از این کتاب دو نسخه در دست است: نسخۀ مجارستان و نسخۀ بلغارستان. تصحیح کتاب بر اساس این دو نسخه انجام شده و نخستین زیج فارسی است که متن کامل ویراستۀ آن منتشر می‌شود. این زیج افزون بر مطالب مرتبط با گاه‌شماری و نجوم، شامل اطلاعات ارزشمندی دربارۀ تاریخ غزنویان نیز می‌باشد.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مصححان

مقدمه

نوع اول: اندر دانستن تواریخ و عمل‌هایی کی اندر آن افتد

نوع دوم: اندر دانستن حرکات ستارگان

نوع سوم: اندر دانستن اجزاء دوایر عظام

نوع چهارم: اندر دانستن اوقات روز و سمت قبله

نوع پنجم: اندر دانستن اوقات شب و مقدمات آن

نوع ششم: اندر دانستن حالات نیرین

نوع هفتم: اندر دانستن اعمال تحاویل موالید و سال‌هال عالم

ختم کتاب