معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

یکی از منابع ارزشمند شناخت شخصیت‌های سیاسی، ادبی و هنری، تحقیق و بررسی نامه‌های آنان است که گاهی ارزشی همانند مطالعۀ آثار این شخصیت‌ها دارد. نامه‌ها حاوی نکات و اطلاعات سودمند تاریخی، سیاسی و اجتماعی و بیانگر روحیات، تفکرات و خصوصیات رفتاری و اخلاقی افرادند؛ از این‌رو نه‌تنها در آگاهی یافتن از زندگی شخصیت موردنظر، که گاهی در شناخت برهه‌ای از تاریخ اجتماعی و سیاسی کشور راهگشا و مؤثرند. بررسی نامه‌های شخصیت‌های برجسته، راهی است برای شناخت زوایای پنهان و ناشناختۀ این شخصیت‌ها. نامه بازتاب صادقانه و صمیمانۀ زندگی خصوصی اشخاص نیز محسوب می‌شود و از آنجا که صاحبان نامه‌ها احتمال انتشار عمومی آنها را نمی‌داده‌اند، حالات درونی، عقاید و احساسات خود را همان‌گونه که بوده است، بیان کرده‌اند. به همین دلیل نامه‌ها حاوی نکات و اطلاعات ارزنده‌ای هستند که از منابع دیگر به‌دست‌آمدنی نیست.

از دورۀ قاجار به بعد، تنوع و تعداد نامه‌ها افزایش یافته و از اهمیت بیشتری نیز برخوردار شده است. از جمله نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده، نامه‌های ادوارد براون به تقی‌زاده، نامه‌های دوستان (گردآوری محمود افشار)، نامه‌های بهار، نامه‌های امیرکبیر، نامه‌های جمال‌زاده، نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد و .... . این کتاب مشتمل بر 84 نامه از عارف قزوینی، 13 نامه به عارف و 10 نامه دربارۀ اوست که از مجموعه‌های خصوصی، نسخه‌های دستنویس، کتب، روزنامه‌ها و مجلات گوناگون گردآوری شده است. این نامه‌ها زبان حال و آیینۀ تمام‌نمای روحیات و افکار عارف است و اطلاعات ارزشمند و منحصربه‌فردی که از این نامه‌ها به دست می‌آید، در شناخت عارف، تحقیق در احوال و آثار و همچنین تدوین کامل‌ترین زندگی‌نامۀ او، اهمیت و ارزش فراوانی دارد.

با بررسی و مطالعۀ این نامه ها، اطلاعات مهمی دربارۀ زندگی خصوصی، وضعیت جسمانی و مشکلات و بیماری‌هایی که به‌ویژه در دهۀ پایانی عمر، عارف با آنها روبرو بوده است، به دست می‌آید. این آگاهی‌ها گاهی شامل جزئی‌ترین مسائل زندگی وی می‌شوند. عارف در این نامه‌ها نه‌تنها به شرح مسائل مربوط به زندگی خصوصی خود پرداخته، بلکه شمه‌ای خصوصیات اخلاقی و رفتاری افراد مرتبط با خود همچون مستخدمه‌اش جیران را نیز برای مخاطبان نامه‌ها بیان کرده است.

گریز از مسائل شخصی به موضوعات اجتماعی روز و مرتبط کردن مسائل خصوصی با جریانات ساسی و رجال مشهور عصر، از ویژگی‌های نامه‌های عارف است؛ از جمله در نامه‌ای که به ملک‌‌الشعرای بهار در نوشته و به برخی رجال سیاسی همچون نصرت‌الدوله، فرمانفرما و سیدحسن مدرس اشاره کرده است.

طنزپردازی و مزاح از دیگر ویژگی‌های برخی از نامه‌های عارف محسوب می‌شود. این ویژگی در برخی نامه‌های او مشهود است و با وجود لحن گزنده و تلخ و بدبینی و دل‌زدگی موجود در بیشتر نامه‌ها که ناشی از نامرادی‌ها و تلخ‌کامی‌های وی در زندگی و به‌ویژه در ایام اقامت در همدان است، رگه‌هایی از این ویژگی در بعضی از نامه‌های او دیده می‌شود؛ برای مثال در نامه به عادل خلعتبری دربارۀ خط بد وی چنین نوشته است: «خط بد تو دیدم و گفتم به خویشتن **** یا للعجب که بدتر از این خط نمی‌شود. دستخط سرکار که تنی چند از برگزیدگان و بزرگان انجمن یا حزب بدنویسان طهران لطفا در آن شرکت فرموده بودند رسید ....».

اشاره به وقایع مسافرت از دیگر ویژگی‌های نامه‌های عارف است و در این مقصود، حتی از اینکه مسائل شخصی خود و رفتن به مکان‌های عمومی در این سفر را نیز برای مخاطب بازگو کند، ابایی نداشته است. دربارۀ چگونگی رفتن از بروجرد به همدان برای معالجه در سال 1306 که به اقامت دائمی در این شهر بدل شد، اطلاعات منحصربه‌فردی در این نامه‌ها آمده است. همچنین دربارۀ تضییع حق تألیف خود توسط عبدالرحمان سیف‌آزاد و تعداد کتاب‌هایی که بابت چاپ اول دیوان خو از وی تحویل گرفته است، اطلاعات سودمندی در این کتاب آمده است.

با توجه به اقامت هفت‌ساله در همدان، نام برخی از رجال معروف این شهر همچون دکتر بدیع، حسن اقبالی، برادران نیکو، اسماعیل خان مشیری، داداعلی، آقا میرزا لاله‌زار، فریدالدولۀ گلگون، غمام همدانی، موسی نثری، اسدالله کیوان و ... را آورده و مطالبی در ستایش یا نکوهش آنان بیان کرده است.

نکتۀ مهم دیگری که از این نامه‌ها استنباط می‌شود، توجه ویژۀ عارف به مطبوعات در ایام اقامت در همدان است. او که در این دوران در انزوای خود مستغرق است و تحت نظر قرار دارد، به منظور اطلاع از اخبار مملکت و رفع پریشانی خیال به‌دقت نوشته‌های جراید را دنبال می‌کند؛ اما در چند سال پایانی عمر، روزنامه‌ها و مجلات که در کنار نامه‌نگاری، یگانه منبع اطلاع‌رسانی و سرگرمی او به شمار می‌آیند، به عاملی برای تأثر، دلتنگی و ناراحتی‌های خیالی وی بدل می‌شوند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

نامه‌های عارف قزوینی

پیوست 1: نامه‌ها به عارف

پیوست 2: نامه‌ها دربارۀ عارف

تصاویر نامه‌ها و عکس‌ها

منابع تحقیق

نمایه