معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

برای پژوهش دربارۀ تاریخ نقاشی معاصر ایران، با پدیده‌ای مواجه هستیم که وقوع آن وابسته به تغییرات وسیع در فرهنگ و جامعۀ ایرانی است. به شکل معمول اینگونه بیان می‌شود که ایران به عنوان یک سرزمین یا موقعیت خاص جغرافیایی که اهمیت سیاسی خاصی به آن داده است، از قرن نوزدهم در رابطۀ گسترده با کشورهای اروپایی قرار گرفت و مراودۀ فرهنگی خاصی را آغاز کرد که در یک‌سوی آن سنت ایرانی و در سوی دیگر مدرنیته‌ای بود که منشأ آن اروپا بود.

«مدرنیته» خویش‌تعریفی است که جوامع شناخته‌شده به این وصف برای توصیف ابداعات، حکومت‌داری و اقتصاد اجتماعی خود به کار می‌برند. شرط مطلوب در این تعریف آن است که جامعه‌ای که خود را عضو مدرنیته می‌داند، خود را در جایگاهی تصور کند که سلف خود را قدیمی نشان دهد یا دست‌کم بر آن پیشی گرفته باشد. ‌به این ترتیب مطابق با این شرط، بر اساس انگاره کلی که پیش‌فرض غالب در گفتارهای جامعه‌شناسانه و تاریخ‌نویسانه است، جامعۀ ایرانی از قرن نوزدهم مسیری را در پیش گرفت که پیشینۀ تاریخی و رسوم خود را کهنه، قدیمی و فاقد کارآمدی شناخت و به نوجویی و نوآوری در شیوه‌های فن‌آوری، حکومت‌داری و اقتصاد روی آورد. به بیان دیگر روی به مدرنیته آورد. به طور خاص، مدرنیته با ذهنیت فردی، توضیح علمی و عقلانی شدن، کاهش تأکید بر جهان‌بینی‌های مذهبی، ظهور دیوان‌سالاری، توسعۀ سریع شهرنشینی، ظهور دولت‌های ملی و تسریع مبادلات مالی و ارتباطات همراه بود.

تاریخ اروپای غربی نشان می‌دهد تحقق عصر مدرن با پایان حمله‌های استعماری و گسترش جهانی که به قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد، آغاز می‌شود. مطالعۀ تاریخ ایران نیز نشانگر آن است که دوروبر همین زمان است که تلاش ایران برای استقرار نهادهای اجتماعی رایج در جامعۀ مدرنیته مانند دادگستری و نهاد قانون‌گذاری آغاز می‌شود. جنبش مشروطه نقطۀ عطفی در این تاریخ است. در واقع ایران در ابتدای دورۀ قاجار به‌دور از پیشرفت علمی و فناوری به وقوع پیوسته در اروپا است. در ابتدا نه شاهان قاجار و نه مردم هیچ نوع آگاهی از دنیای متحول‌شده با علم، دانش و فناوری نداشتند. جنبش مشروطه بی‌تردید مهم‌ترین تجربۀ تاریخی معاصر ایران به شمار می‌رود و سلسلۀ قاجار در این میان، نقشی تعیین‌کننده داشته است.

همین امر موجب شده تا جامعۀ ایرانی به شکل نامتوازن پذیرای مدرنیته باشد، به شکلی که برخی از مظاهر آن به شکل پیشرفته‌ای بروز کرد و در برخی دیگر قدم‌های ابتدایی نیز به‌سختی برداشته شد. به همین دلیل در این دورۀ تاریخی شاهد تغییرات بزرگی در هنر ایران هستیم. این ت غییرات بزرگ که جنبه‌های مختلف فرهنگ و جامعه را تحت تأثیر قرار داد، شامل دگردیسی هنر ایران و تغییر الگوواره حاکم بر آن نیز بود. البته باید دانست که این دیدگاه نسبت به نحوۀ نفوذ مدرنیته در ایران، چندان هم خالی از ایراد نیست. در واقع مطالعۀ دقیق تاریخ فرهنگ و هنر ایران نشانگر وقوع تحولاتی تدریجی است که پیش از دورۀ قاجار آغاز شده و به‌تدریج با آزمون و خطاهای بسیار در جهت نوزایی و نوآوری خود گام برداشته است. با این وجود پیوند بین هنر ایران در سنت گذشتۀ آن و آنچه امروز در جریان است، در دورۀ قاجار به شکلی تصاعدی دچار تغییر شد و روند آن دگرگون شد. به این ترتیب تاریخ هنر معاصر ایران شامل یک دگردیسی و تغییر است که برای درک آن باید ریشه‌های نیاز به این تغییر را دانست.

در این کتاب تلاش بر آن بوده که با نگاهی تحلیلی و تفکر انتقادی چرایی تغییر الگووارۀ هنری کشف و تاریخ هنر معاصر ایران در رهگذر این دگردیسی و تغییر تبیین گردد. باید در نظر داشت هنر معاصر ایران همواره رویکردی خاص به هنر نگارگری پیشین داشته و نسب از آن برده است، به شکلی که تدوین تاریخی تحلیلی از هنر معاصر ایران بدون درنظر گرفتن این مبدأ ممکن نمی‌نماید. به همین دلیل در نگارش این کتاب، هنر معاصر در نسبت با ویژگی‌های نگارگری ایرانی بررسی شده و از نقاشی ایرانی به عنوان مبدئی که هنرمندان معاصر بخشی از هویت خود را در آن یا با استفاده از تعریف کرده‌اند، استفاده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرآغاز

نخستین مواجهه با هنر اروپا

آغاز تأثیر آشنایی با هنر اروپا

ظهور و بروز پیکرنگاری درباری

ظهور و بروز کمال‌الملک

مدرسۀ صنایع مستظرفه

دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران

مکتب سقاخانه، بازگشت به هنر ایرانی

سرانجام سخن

منابع و مآخذ