معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

روشنفکر و روشنفکری دو اصطلاح متداول در دورۀ جدید برای قشر از دانشوران جامعه است که غالباً در حوزه فرهنگ و سیاست، مشتغل به اندیشۀ سنجش‌گرانه و در پی تاثیرگذاری اجتماعی‌اند. این دو اصطلاح به جریان‌های فکری برآمده از تأملات و رویکردهای قشر دانشور پیش‌گفته نیز اطلاق می‌‌شود. عرضۀ تعریفی همه‌پسند از روشنفکر دشوار است؛ هم به این دلیل که غالباً مفروضات مختلف ایدئولوژیک بر تعیین خاستگاه و وظیفه این قشر تأثیر می‌نهد و هم به دلیل تداعی لفظی غلط‌انداز واژۀ روشنفکر در زبان فارسی که معادلی درست و دقیق برای هیچ‌یک واژه‌های مشابه خود در زبان‌های اروپایی نیست. مشهورترین معادل‌های اصطلاح روشنفکر در زبان عربی «مثقّف، مفکّر، مستنیر و انتلجنسا» و در زبان ترکی «آیدین، منوّر و انتلکتوئل» است.

این کتاب برداشت‌های گوناگون از مفهوم روشنفکری و نیز مهم‌ترین مسائل تاریخ روشنفکری در ایران و دیگر قلمروهای فرهنگی اصلی جهان اسلام در خاورمیانه و آسیای غربی را بررسی می‌کند.

در اولین نوشتار به واژگان‌ و زمینه‌های روشنفکری پرداخته شده است. واژۀ روشنفکر در زبان فارسی از دهۀ 1320 به جای واژۀ «منورالفکر» و در برابر سه اصطلاح در زبان‌های اروپایی به کار رفته است: انتلکتوئل، اینتلیگنسیا و اینتلیجنتسا که غالباً در فارسی به روشنگری و گاه روشن‌نگری یا روشنی‌یابی ترجمه شده‌اند.

دانشوران تجددخواه نیم‌سدۀ پایانی دورۀ قاجار که اکنون روشنفکران یا منورالفکران صدر مشروطه‌خواهی نامیده می‌شوند، نام معینی بر خود ننهاده بودند. آنان گرچه میرزا و درس‌خوانده بودند و حتی اغلب لباس طلبگی بر تن داشتند؛ اما آخوند، شیخ یا عالم خوانده نمی‌شدند. کهن‌ترین سندی که در آن نامی مشابه روشنفکر آمده، ظاهراً رسالۀ «نیچریه» سیدجمال‌الدین اسدآبادی است که در بیان علل اباحی‌گری و بی‌دینی فرانسویان نوشته است: «در قرن هجدهم از میلاد مسیح، ولتر و روسو به اسم رافع الخرافات و منور العقول ظهور کردند». در نوشتار دوم روشنفکر و روشنفکری در ایران بررسی شده است.

با قطع نظر از مناقشات فراوانی که بر سر لفظ و معنای روشنفکر و روشنفکری و خاستگاه و ماهیت آن وجود دارد، قدر مسلم این است که در ایران از نیمۀ دوم قرن سیزدهم به بعد واقعیتی به نام روشنفکری وجود داشته که بر اندیشه و زندگی ایرانیان تأثیر گذاشته است. در نوشتار سوم این کتاب، نویسنده ضمن مروری بر تاریخ روشنفکری و روشنفکران در ایران، به موضوع روشنفکری و انقلاب اسلامی پرداخته است.

ظهور روشنفکری در آسیای مرکزی به مثابۀ جریانی تجددگرا و منتقد، در نیمۀ دوم سدۀ سیزدهم/ نوزدهم اتفاق افتاد. همچون بیشتر سرزمین‌های اسلامی، در آسیای مرکزی شکل‌گیری آگاهی جمعی میان طیفی از نخبگان فرهنگی تجددگرا سهم عمده‌ای در پیدایش روشنفکری داشت. روشنفکری در آسیای مرکزی در مقایسه با دیگر بخش‌های جهان اسلام ظهور متأخری داشت و در آغاز قرن بیستم، عمیقاً تحت تأثیر گفتمان جدیدها/ جدیدیه قرار گرفت. در نوشتار چهارم این کتاب، روشنفکری در آسیای مرکزی مورد بررسی قرار گرفته است.

تاریخ روشنفکری در ترکیه را می‌توان به دو دورۀ کلی حکومت عثمانی و جمهوری ترکیه تقسیم کرد. مباحث نوشتار پنجم کتاب، نخست در باب روشنفکران دورۀ خلافت عثمانی و سپس دربارۀ سه جریان عمدۀ روشنفکری پس از تشکیل جمهوری ترکیه است.

روشنفکری به مثابۀ پدیده‌ای اجتماعی ـ فرهنگی در متصرفات مسلمان‌نشین روسیه تزاری ـ از جمله قفقاز ـ از برخورد میان روسیه، به عنوان حامل تمدن جدید غربی و جوامع اسلامی پدید آمد. سلطۀ روسیه بر خانات مسلمان‌نشین قفقاز جنوبی از اوایل قرن نوزدهم آغاز و با انعقاد عهدنامۀ ترکمان‌چای تثبیت شد. نوشتار ششم کتاب اختصاص به بررسی روشنفکری در این منطقه یعنی قفقاز دارد.

روشنفکری به مثابۀ جریانی فرهنگی ـ اجتماعی در سرزمین‌های عرب‌زبان سابقه‌ای نزدیک به دو سده دارد. با توجه به رویدادهای تاریخی مؤثر بر شکل‌گیری مسائل روشنفکران، تاریخ روشنفکری جهان عرب به سه دوره تقسیم می‌شود: از نیمۀ نخست قرن سیزدهم 1302 ش، سال سقوط خلافت عثمانی و استقلال سیاسی عرب‌ها از این حکومت از 1302 ش تا 1346 ش، سال شکست عرب‌ها از اسرائیل؛ و از سال 1346 تاکنون. این مباحث در نوشتار پایانی کتاب به اختصار بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

یک: واژگان و زمینه‌ها/ سیداحمد هاشمی

دو: روشنفکر و روشنفکری در ایران/ سیداحمد هاشمی

سه: روشنفکری و انقلاب اسلامی/ غلامعلی حداد عادل

چهار: روشنفکری در آسیای مرکزی/ جواد مرشدلو

پنج: روشنفکری در ترکیه/ ناصر پورابراهیم

شش: روشنفکری در قفقاز/ رحیم رئیس‌نیا

هفت: روشنفکری در کشورهای عرب: سعید عدالت‌نژاد

نمایه