معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب مشتمل بر ۳۳ مقاله با موضوعات گوناگون حماسی، عرفانی و ... از دکتر قدمعلی سرامی است. جستارهای کتاب با وجود تخصصی‌بودن، حوزه‌هایی عام از ادبیات را دربر می‌گیرند. در این مجموعه به تجزیه و تحلیل موضوعات ادبی و آثار بزرگان ادب ایران از گذشتگان تا معاصران پرداخته شده است.

بخش اول کتاب با عنوان «همتاسه با حماسه» دربارۀ ادبیات حماسی و به‌ویژه شاهنامۀ فردوسی است. در اولین جستار این بخش، دربارۀ درخت و داستان در اشعار فردوسی بحثی مختصر آورده شده است. بی‌گمان در ذهن فردوسی میان درخت و داستان دست‌کم ناخودآگاه پیوستگی بوده است که در جای‌های مختلف، شاهنامه را به درخت میوه مانند کرده است. یا در مقدمۀ متن شاهنامه، فردوسی سخن را به طور کلی با درخت برابر نهاده و کوشش خود را در بازسازی نامۀ باستان، ساختن پایه‌ای دانسته که بتواند او را به شاخ این سرو سایه‌فکن برساند. دومین جستار این بخش دربارۀ رستم و جهان‌پهلوانی اوست که در شاهنامه بدان پرداخته شده است.

در شاهنامه صدها بار به اصلاحات روشن‌روان و تیره‌روان باز برمی‌خوریم. تیره‌روان کسی است که در حال باختن امید خویشتن است و روشن‌روان کسی است که نسبت به آینده وقوف دارد و توفیق که همان هم‌خوانی تقدیر ایزدی و تدبیر بشری است، همراه اوست. در جستار سوم این بخش امید در شاهنامه به بحث و بررسی گذاشته شده است.

در دیگر نوشتارهای این بخش ابتدا نگاهی روان‌شناسانه به شاهنامۀ فردوسی انداخته شده، سپس تجلی آیینه در ادبیات حماسی ایران بررسی شده، تبیین مبحث گوهر و هنر در این حماسۀ ملی و تحلیلی دیگرگون از داستان سیاووش و سودابه دیگر نوشتارهای این بخش هستند.

بخش دوم این کتاب با عنوان «آیینه‌زار عرفان» را مباحث عرفانی در ادبیات و شعر فارسی با هفت جستار به خود اختصاص داده است. نخستین جستار این بخش به رابعۀ عدویه اختصاص یافته است؛ شاکلۀ این نوشتار در دو بخش تنظیم شده است: رابعه به‌مثابۀ زن عارف و زن عاشق؛ رابعه به‌مثابۀ زن خودشیفته (نارسیست). دومین نوشتار این بخش جایگاه امید را در دیدگاه مولوی بررسی کرده است. مولانا سرنوشت انسان را مجموعه‌ای شامل جبر و اختیار می‌داند و معتقد است کسی که در جبر مطلق به سر می‌برد انسان کامل یا عارف واصل است و همیشه به لطف حق امیدوار است و اعتراضی به او ندارد. بحثی در باب حیات عرفانی، تجلی آیینه در ادبیات عرفانی ایران، جنبش در نگاه مولانا، تخلص مولانا که آیا خاموش است یا نیست و بحثی در باب مثنوی معنوی و شأن نی‌نامه در سرآغاز آن دیگر نوشتارهای این بخش را شکل می‌دهند.

بخش سوم با عنوان «در شاهراه سرودن» دربرگیرندۀ هشت نوشتار دربارۀ شعر و ادبیات فارسی است. اولین نوشتار دربارۀ چندوچون شاعری سعدی است. نویسنده مدعی است سعدی شاعر آزمون‌های خویش است. آنچه بر قلم وی رفته است، حاصل تجارب علمی او در روند زندگانی است. سخن او شیرین و شورانگیز است و در آن از مالیخولیای وهم، نشانی دیده نمی‌شود. حتی در آنچه او در زمینۀ ادبیات تعلیمی خلق کرده، از دست سروده‌های اخلاقی، حکمی، سیاسی و اجتماعی نیز تجربه را آبشخور دارند.

دومین نوشتار این بخش دربارۀ «تذکرة الاولیاء» است. در بخشی از این نوشتار آمده است: «عطار از این تألیف، پرورش مخاطبان را بر آیین تصوف، آهنگ کرده است و اگر در اثر او به مواد آموختنی بازمی‌خوریم، نیز تأثیراتی را که این آموزه‌ها بر روان مخاطبان بر جای خواهد نهاد، منظور نظر داشته است. چنین است که این مؤلف به گفتارهای مشایخ به‌مثابۀ برزخ میان پندارها و کردارهای آنان بیشتر از مواد و مطالب دیگر بها داده و بخش بزرگی از اثر خویش را به نقل پیران تصوف مخصوص گردانیده است». (ص 351) گزارشی دیگرگون از نگرۀ فلسفی خیام بر بنیاد روان‌شناسی وی، تحلیل روان‌شناسی سروده‌های خواجۀ شیراز، نگاهی تازه به غزل‌های سیمین بهبهانی، نگاهی به منظومۀ اسرار خودی اقبال لاهوری، بحثی در چندوچون سروده‌های سهراب سپهری و نگاهی به کتاب هزارۀ دوم آهوی کوهی دیگر نوشتارهای این بخش را تشکیل می‌دهند.

بخش سوم کتاب با عنوان «از این سوی تا آن سوی سو یا سوی» با شش نوشتار در موضوعات مختلف ادبیات است. اولین نوشتار این بخش دربارۀ شعر است. در نوشتارهای دیگر این بخش، به موضوعاتی چون زبان‌های ایرانی و نشر آنها، ادبیات فارسی و روان‌شناسی، بررسی درونۀ معراج‌نامۀ های پارسی، بحثی دربارۀ سرگردانی، و جایگاه زن در روند تکاملی جهان آفرینش پرداخته شده است.

بخش پایانی کتاب اختصاص به ادبیات کودک با چهار نوشتار دارد. ابتدا به بحثی در چرایی تعلق خاطر کودکان به داستان‌های خیالی و وهم‌انگیز پرداخته شده، در ادامه نیز نوشتارهایی با موضوع ادبیات کودک آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* سرسخن

* همتاسه با حماسه

درخت و داستان

جهان‌پهلوان

امید در شاهنامه

سرشت و سرنوشت آدمیزاد

تجلی آیینه در ادبیات حماسی ایران

گوهر و هنر در شاهنامه و بازتاب آن در ادب فارسی

از عشق سبز مادر تا عقل سرخ فرزند

شاهنامه، آیینۀ زندگی ایرانیان

* آیینه‌زار عرفان

رابعۀ عدویه، در گذار از پل مجاز

جایگاه امید در اندیشۀ مولوی

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند

تجلی آیینه در ادبیات عرفانی ایران

چرخ، آشوب و زلزله

خاموش تخلص مولانا نیست

دکان فقر

* در شاهراه سرودن

از دیدن تا سرودن

از هرگز تا همیشه

دانش مستی

خیز تا از در میخانه گشادی طلبیم

چلچراغ غزل

مرغی که در باغ را گشود

شاهین ترازوی شگفت

مرگ شعله‌ها

* از این سوی تا آن سوی، سویاسوی

مرغ چیستان

زبان‌های ایران و نشر آنها

ادبیات فارسی و روان‌شناسی

سفرنامۀ امید

سرگردانی، میراث آبا و اجدادی ما انسان‌هاست

واپسین حلقۀ زنجیر، زن است

* خُرد امروزینه و فردا بزرگ

نمی‌دونی تا کجا می‌ره!

کودکان، عارفان راستین

جستاری دربارۀ لالایی‌ها

ماییم و دو چشم و یک تماشا است!