معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

چه بخواهیم و چه نخواهیم، امروزه ما با انبوهی از اخبار و اطلاعات غلط، گمراه‌کننده و دروغ مواجهیم و آثار چنین اطلاعاتی در جامعه در سال‌های اخیر بسیار گسترده بوده است. شایعه متعلق به امروز و دیروز نیست و قدمتی دیرینه دارد؛ اما سرعت شیوع ویروسی اخبار جعلی پس از پیدایش اینترنت و فناوری‌های نوین ارتباطی با گذشته قابل مقایسه نیست. اما آیا همۀ اطلاعات منتشرشده غلط یا گمراه‌کننده است؟ پاسخ به این پرسش به طور قطع منفی است؛ زیرا اینترنت بستری برای هر دو نوع اخبار و اطلاعات است: اخبار صحیح و غلط. هرچند حتی اطلاعات غیرواقعی، نادرست یا دیده‌نشده نیز اطلاعات است، آنچه اهمیت دارد کشف حقیقت در میان این حجم وسیع از اطلاعات است؛ یعنی تشخیص اطلاعات درست از اطلاعات نادرستی که ظاهر درستی دارند. در چنین شرایطی، وظیفۀ دانش بررسی حقیقت است. با وجود نگاه خوش‌بینانه به فناوری و «هوش جمعی»، توسعۀ اینترنت به ایجاد اتاق‌های پژواک و فراهم‌کردن بستری برای رشد اطلاعات غلط کمک کرده است. شاید بتوان گفت گسترش ویروسی این اطلاعات نادرست یا بی‌اساس و همچنین نظریه‌های مبتنی بر توطئه از آزاردهنده‌ترین روندهای اجتماعی اوایل قرن کنونی است. روندی که به پیدایش دنیای موسوم به «پساحقیقت» منجر شده است.

انتشار اطلاعات غیرواقعی و غلط به عللی چون نبود شناخت در فرستنده، نشر آگاهانه و از روی عمد یا نبود نظارت بر روند ارسال اطلاعات، امروزه موجب نوعی بی‌نظمی در روند اطلاع‌رسانی در جهان شده است. گذشته از اهداف تولید و منتشرکنندگان اخبار جعلی، این موضوع به دغدغۀ مهم دولت‌ها تبدیل شده و موضوع مقررات‌گذاری در فضای سایبر برای مقابله با اخبار و اطلاعات جعلی در کشورهای مختلف مطرح است.

این کتاب حاصل دانش و تجربۀ کارشناسان برجستۀ جهانی در حوزۀ مقابله با اخبار جعلی است. دست‌نامه‌ای برای نگاه انتقادی به نقش فناوری‌های دیجیتال و پلتفرم‌های اجتماعی که منجر به اختلال اطلاعاتی در فضای مجازی می‌شوند.

کتاب راهنمای یونسکو که معادل «دست‌نامه» برای آن در این ترجمه به کار برده شده است، در قالب هشت درس‌واره به موضوع اخبار جعلی، شیوه‌های مقابله با آن و وظایف روزنامه‌نگاران می‌پردازد. یونسکو بعد از انتشار این کتاب راهنما، به‌ویژه پس از شیوع کووید 19 در جهان، نشست‌های متعددی دربارۀ موضوع دیس اینفودمی یا اخبار و اطلاعات جعلی مربوط به همه‌گیری کرونا برگزار کرد. یونسکو تلاش برای مقابله با اطلاعات و اخبار جعلی مربوط به کووید 19 را به منزلۀ درخواست برای مقابله با تکثر اطلاعات و تنوع دیدگاه‌ها و بحث‌ها نمی‌داند و هدف اصلی خود را مقابله با همه‌گیری اطلاعات دروغ و جعلی و «مبارزه با دریافت حقایق» در زمینۀ بیماری کرونا عنوان می‌کند. با این حال این روش‌ها را می‌توان به اخبار جعلی در موضوعات مختلف مانند تغییرات اقلیمی، سیاست، انتخابات و .... تعمیم داد.

این دست‌نامه به عنوان یک برنامۀ آموزشی، به دو بخش مجزا تقسیم می‌شود: سه درس نخست به مسائل و زمینۀ آنها می‌پردازد و چهار درس بعدی نیز بر پاسخ‌ها به «اختلال اطلاعاتی» و پیامدهای آن تمرکز می‌کند. درس اول از یک‌سو به تفکر دربارۀ اهمیت بسیار زیاد و پیامدهای ناشی از انتشار اطلاعات گمراه‌کننده و اطلاعات غلط تشویق می‌کند و از سوی دیگر به چگونگی تشدید بحران اعتماد به روزنامه‌نگاری می‌پردازد. درس دوم به حل مسئلۀ کمک برای درک ابعاد آن چارچوبی ارائه می‌کند.

در قرن حاضر در بسیاری از نقاظ حهان، پیش از آنکه پلتفرم‌های اجتماعی به عرصۀ خبر وارد شوند و فضا و ابزار اشتراک‌گذاری اطلاعات را برای همۀ اشخاص فراهم کنند، در بسیاری از نقاط جهان اعتماد شکننده به رسانه‌ها کاهش پیدا کرد. این کاهش اعتماد، دلایل متنوع و پیچیده‌ای داشت. دنیای آنلاین همراه با تقاضای سیری‌ناپذیر محتوای خبری، روزنامه‌نگاری را تغییر داد؛ این موضوع در درس سوم مطرح شده است. اکنون سرمایه‌گذاری و گسترۀ اخبار جعلی که به صورت برخط به اشتراک گذاشته می‌شوند، بحرانی تازه برای روزنامه‌نگاری ایجاد کرده که برای روزنامه‌نگاران، رسانه‌ها و جامعه پیامدهای بسیاری دارد. بنابراین چگونه فعالان حوزۀ روزنامه‌نگاری از جمله مدرسان، متخصصان و سیاست‌گذاران رسانه، به این مشکلات واکنش نشان دهند؟ «مبارزه با اطلاعات گمراه‌کننده از طریق رسانه‌ها و سواد اطلاعاتی موضوع درس چهارم است.

در نهایت این کار نوعی ممیزی است که روزنامه‌نگاری حرفه‌ای را از سایر انواع روزنامه‌نگاری جدا می‌کند و در درس پنجم با عنوان «تأیید و راستی‌آزمایی» روی این موضوع تمرکز می‌شود. در درس ششم به بررسی شبکه‌های اجتماعی به عنوان موضوعی بسیار کاربردی پرداخته می‌شود. این درس به چالش‌های بررسی و صحت‌سنجی و روزنامه‌نگاری مبتنی بر شواهد می‌پردازد که با پیدایش فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی مهجور مانده است.

در درس پایانی با عنوان «مبارزه با سوءاستفاده‌های آنلاین» آمده است: اطلاعات دروغ و اطلاعات گمراه‌کننده از به چالش کشیدن اعتبار و سلامت روزنامه‌نگاران فراتر می‌روند. آنها هدف و اثربخشی خبرنگاران را زیر سؤال می‌برند و تخریب روزنامه‌نگاری را تا حدی ادامه می‌دهند که به گفتمان مدنی آسیب وارد می‌کند. بهبود معیارها و روابط اجتماعی به طور مشترک به نفع همۀ روزنامه‌نگاران و در کل به نفع همۀ جامعه است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

پیش‌گفتار یونسکو

چگونه اخبار جعلی را مدیریت کنیم؟

درس اول: چرا حقیقت، اعتماد و روزنامه‌نگاری اهمیت دارند؟

درس دوم: تفکر دربارۀ «اختلال اطلاعاتی»: چارچوب‌های اطلاعات غلط، اطلاعات گمراه‌کننده و اطلاعات مضر

درس سوم: تحول در صنعت خبر: فناوری دیجیتال، پلترفرم‌های اجتماعی و گسترش اطلاعات گمراه‌کننده و اطلاعات غلط

درس چهارم: مقابله با اطلاعات غلط و اطلاعات گمراه‌کننده از راه سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی

درس پنجم: بررسی حقیقت؛ راستی‌آزمایی

درس ششم: راستی‌آزمایی رسانه‌های اجتماعی: ارزیابی منابع و محتوای بصری

درس هفتم: مبارزه با سوءاستفاده‌های آنلاین