معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حافظه مقوله‌ای است که قرن‌ها از زاویۀ فلسفۀ قدیم به آن نگریسته می‌شده و پس از رنسانس، به حوزۀ علم روان‌شناسی و پس از آن به فلسفه و علوم اجتماعی وارد شده است. غالب نویسندگان و فلاسفه در سنت تفکر غربی ـ چه فلاسفۀ قدیم و چه روان‌شناسان جدید ـ حافظه و توانایی به یادآوری گذشته را بخش بی‌چون و چرا و مسلّم وضعیت انسان بودن تلقی می‌کرده‌اند. بسترهای گوناگونی که مشتمل بر تمامی تظاهرات کلامی و غیرکلامی حافظه از یادمان‌ها، اتوبیوگرافی‌ها، مؤلفه‌های مختلف فرهنگ عامه گرفته تا قصه‌های عامیانه و ادبیات داستانی می‌توانند باشند. تظاهرات حافظۀ اجتماعی در قالب روایت‌ها شکل می‌گیرند و روایت‌ها نه‌تنها فهرستی از رخدادها بلکه تبیین‌کنندۀ رخدادها نیز هستند.

گرچه رویکرد روایت‌گرا ناظر بر تمامی تبیین‌ها و تفسیرها از جهان اجتماعی است، اما آنچه در اینجا مدنظر است، نقطۀ اتصال مکانیسم‌های حافظۀ اجتماعی با تمهیدات روایتی است و حافظۀ اجتماعی به مثابۀ پدیده‌ای در نظر گرفته می‌شود که حاملان و بازگویان آن چیزی را حمل می‌کنند و باز می‌گویند که به عنوان گذشتۀ اجتماعی احساس می‌شود. بر مبنای چنین حافظه‌ای آدمیان در قالب یک قوم، طبقه، ملت، نسل یا صنف و جنس، هم هویت فردی و هم هویت گروهی خود را تعریف یا تصور می‌کنند.

گذشتۀ اجتماعی در اشکال گوناگون روایت بازخوانی می‌شود. بازخوانی‌ای که نزد راویان، مخاطبان یا ناظران ممکن است بازتاب، بازنمایی، بازافرینی یا بازاندیشی قلمداد شوند، بین اشکال متنوع روایت کلامی، از افسانه‌ها گرفته تا اتوبیوگرافی‌ها، ادبیات داستانی و رمان و به طور مشخص «رمان تاریخ‌گرا» مورد توجه تجربی این کتاب است. در اینگونه از ادبیات داستانی، یا خاطره شخص داستانی در پهنه‌ای از تاریخی گشوده می‌شود یا گذشتۀ اجتماعی در قالب خاطره شخصی (با هر زاویۀ دید روایتی در داستان) تصویر می‌گردد. جهان‌های داستانی رمان‌های تاریخ‌گرا، اسنادی از بازخوانی گذشتۀ اجتماعی‌اند که پیشاروی بازخوانی تئوریک ما قرار می‌گیرند و بنیان این بازخوانی ایده‌ای است که ادبیات را هم تجلی ساختارهای اجتماعی و هم واکنشی کلامی به این ساختارها تلقی می‌کند.

بنابراین بخش عمده‌ای از این کتاب به تصریح تئوریک، مفهومی و مصداقی حافظۀ اجتماعی و نیز تشریح مفهوم روایت، مؤلفه‌های روایت‌گرایی و در نهایت بحثی مصداقی دربارۀ نمونه‌های جهانی رمان تاریخ‌گراست. اما محدودۀ تجربی این کتاب دربارۀ ایران، معطوف به دورۀ نضج رمان تاریخ‌گرا در دهۀ چهل شمسی و به طور مشخص بازخوانی دو رمان نمونه‌وار «شوهر آهوخانم» و «سووشون» است.

در نخستین فصل به مقولۀ «حافظۀ اجتماعی» پرداخته شده است؛ مفهومی که عمیقا با زندگی اجتماعی و هر نوع اندیشه‌پردازی دربارۀ گذشتۀ اجتماعی و هرگونه تصویری از وضعیت اکنون و هر قسم تصوری دربارۀ آینده پیوند خورده است. ضمن مرور نظریه‌پردازی‌های مربوط به حافظۀ اجتماعی، توقف‌گاه‌های اصلی نویسنده، اندیشۀ آگوستین، روان‌شناسی تجربی، مکتب روان‌کاوی و مفهوم‌پردازی هالبواکس بوده که این توقف‌های کوتاه، خواننده را به منزل نظریه‌پردازی‌ها و به‌ویژه پژوهش‌های متأخر دربارۀ جوانب این مفهوم می‌رساند. پس از توضیحی دربارۀ مفهوم بحران حافظه، مابقی این فصل به صور نمودیافتن و مهم‌تر از آن مکانیسم و کارکردهای حافظۀ اجتماعی اختصاص دارد.

گشایش مفهومی حافظۀ اجتماعی و به‌ویژه قسمت‌های نهایی فصل نخست، افقی را برای گسترش رویکرد روایت‌گرا و بحث دربارۀ جوانب «روایت گذشتۀ اجتماعی» گشوده خواهد شد. بدین‌گونه در نخستین قسمت فصل دوم، با اشاره‌ای به مفهوم روایت‌گرایی در معنای متأخر آن، نمونه‌هایی از پیشینه به‌کارگیری این رویکرد در برخی از متون کلاسیک جامعه‌شناسی آورده شده است. آنگاه سه گرایش کمابیش متمایز رویکرد روایت‌گرا در قالب نظریۀ مک اینتایر، ریکور و پست‌مدرن مطرح شده که البته در این میان، دربارۀ نظریه پایه‌ای مک اینتایر اندکی بیشتر بحث شده است.

فصل سوم میدان تأملی تجربی دربارۀ رمان تاریخ‌گرای فارسی است. دهۀ چهل شمسی دوره‌ای اجتماعی و ادبی است که ظهور جدی و شکل‌گیری جریان رمان تاریخ‌گرا، در پهنۀ گفتمان آن دوران تحقق می‌یابد. برای ارائۀ تصویری روشن‌تر از آن جریان و آن دوران و گفتمان، ضروری است متن دهۀ چهل در بستر تاریخی تحولات ادبی ـ اجتماعی‌ای ـ که تقطۀ آغاز آن عصر مشروطه و رمان تاریخی است ـ دیده شود. بدین منظور در نخستین بخش فصل سوم مروری بر آن تحولات تا مقطع دهۀ چهل شده و با توجه به پیشینۀ گفتمان اجتماعی ـ ادبی دهۀ چهل، در این دهه توقف شده و با اشاره‌ای به جریان رمان‌نویسی تاریخ‌گرا، دو رمان نمونه‌وار «شوهر آهوخانم» و «سووشون» بازخوانی شده است. در بازخوانی این دو رمان در دو بخش جداگانه، ابتدا به فضای عمومی نگارش و نثر آنها، انعکاس آنها نزد مخاطبان و منتقدان اشاره شده و آنگاه شرحی از حقایق داستانی هر یک از آن دو، خواننده را مهیای تحلیلی از سطوح روایت، خصلت گفتگویی در جهان داستانی و مکانیسم بازخوانی گذشتۀ اجتماعی و چگونگی گفتگو با تاریخ در مورد آن رمان‌ها می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار: گشایش

فصل اول: مفهوم و عملکرد حافظۀ اجتماعی

فصل دوم: روایت‌گرایی و روایت‌گری ادبی گذشتۀ اجتماعی

فصل سوم :روایت‌پردازی گذشتۀ اجتماعی در رمان فارسی