معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

سرزمین پهناور ایران در طول تاریخ دیرپای خود، زبان‌ها و گویش‌های پرشماری داشته است که بسیاری از آنها اکنون گویشوری ندارد و از میان رفته است و تنها از روی نوشته‌های بازمانده بر سنگ، فلز، چوب، دیوار، پوست و .... به خط‌ها و زبان‌های مختلف به وجود آنها می‌توان پی برد. از میان همۀ زبان‌ها و گویش‌های کهن، زبان فارسی با گویندگان پرشمار خود به عنوان زبان رسمی و گویش‌های متنوع آن به همت سخنوران، نویسندگان و گویشوران آن بر جای مانده و آثار ارزشمند ادبی و علمی که حاصل کوشش متفکران ایرانی است، به آن نوشته شده و برترین عامل پیوند اقوام گوناگون و سند افتخار ملی و هویت‌بخش ایران و ایرانی به شمار می‌رود.

گویش‌های ایرانی در شهرها و روستاهای ایران و کشورهای هم‌جوار سده‌های متمادی را درنوردیده و میراث پربار فرهنگی و فکری مردم را در درازای تاریخ پاییده است. این گویش‌ها در حفظ واژه‌های کهن و ویژگی‌های دستوری از زبان‌های رسمی محافظه‌کارترند و راویان راستین اندیشه‌ها و پندارهای عامۀ مردم و نسل‌های پیشین‌اند که امروزه با گسترش رسانه‌های همگانی و ارتباط‌های آسان میان شهرها و کشورها و توسعۀ مدارس و اقبال به آموختن زبان‌های دیگر و ... در معرض زوال و خاموشی‌اند و بیم آن است که در آینده‌ای نه‌چندان دور به فراموشی سپرده شوند یا اینکه بسی از ویژگی‌های کهن آن زیر سلطۀ زبان معیار کم‌رنگ و بی‌اثر شود؛ بنابراین ثبت و حفظ گویش‌ها در بعد واژه‌ها، دستور زبان، مکالمه‌های روزانه، داستان‌ها، مثل‌ها و اصطلاحات محلی خاص پیشه‌ها ضرورتی انکارناپذیر است.

این کتاب دربردارندۀ داده‌های گردآوری‌شده از هفت گویش رو به زوال خراسان است. از میان گویش‌های این دفتر، اردکولی و دشت بیاضی در خراسان جنوبی و سایر گویش‌ها در خراسان رضوی رواج دارند؛ اگر شهرهای مهم خراسان قدیم ملاک قرار گیرد، اردکولی، وکیل‌آبادی و دربندی در حوزۀ فرهنگی قهستان و هرات، دشت بیاضی در حوزۀ پارس خراسان، بجستانی در حوزۀ نیشابور و نهالدانی در حوزۀ بیهق (سبزوار) قرار می‌گیرد؛ گاش نیز در مرکز منطقۀ کوهستانی و پررمزوراز بین طوس، چناران، رادکان، قوچان، درگز، کلات نادری و سرخس واقع شده است.

در این کتاب، پس از معرفی مختصر مناطق مورد مطالعه و نشان دادن موقعیت جغرافیایی هر یک از آنها روی نقشه، با هدف آشنایی مقدماتی مخاطب، برخی نکات دستوری گویش‌ها ذکر شده که البته بیان فنی و تخصصی همۀ خصوصیات مدنظر نبوده است. گفتنی است در اغلب گویش‌ها به دلیل تأثیرپذیری از فارسی امروز ایران یا دیگر گویش‌های خراسان بزرگ برخی استثناها و چندگونگی‌های دستوری دیده می‌شود. برخی از این استثناها و چندگونگی‌های دستوری، نتیجۀ مقبولیت ادبیات شفاهی یک گویش در دیگر گویش‌هاست؛ با این توضیح که در خراسان، داستان‌های منظوم و منثور زیادی رواج دارد که کل یا منتخبی از آنها از یک گویش به گویش دیگر راه می‌یابد.

واژه‌نامۀ موضوعی، فعل‌ها و مصدرها، جمله‌های فارسی و معادل گویشی آنها نیز بر مبنای الگوی گنجینۀ گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی ارائه شده است. در این کتاب همچنین برای آشنایی بیشتر مخاطب، از هر گویش یک افسانه یا داستان محلی آورده شده است. اغلب در افسانه‌ها و داستان‌های محلی شاخصه‌های گویشی بیشتر و کهن‌تری مشاهده می‌شود. افزون بر فواید زبانی، برخی بن‌مایه‌ها و مضمون‌های کهن ایرانی نیز از طریق این شاخه از ادبیات شفاهی به روزگار کنونی رسیده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ دکتر محمدتقی راشدمحصل

پیش‌گفتار

معرفی مناطق مورد مطالعه

گویشوران این دفتر

جدول نشانه‌های آوایی

برخی نکات دستوری گویش‌های مورد مطالعه

واژه‌نامۀ موضوعی، فعل‌ها و مصدرها، جمله‌های فارسی و معادل گویشی آنها

داستان‌های محلی

نمایۀ فارسی

کتاب‌نامه