معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در طی قرون و اعصار، به‌ویژه در طی بیش از دو سده فرمانروایی صفویان بر ایران، آیین جوانمردی یا فتوت آنچنان در لایه‌ها و ساخت و بافت فرهنگ مردم ایران رسوخ کرده است که امروزه باید گفت که بی‌شناخت فتوت هرگز فرهنگ مردم ایران را به‌درستی نمی‌توان شناخت. این کتاب یکی دیگر از نشانه‌ها فتوت در ادبیات عامیانۀ فارسی را پیش دیدگان دوست‌داران فرهنگ و ادبیات ایران می‌گذارد و خوانندگان را با مراسم سخنوری که تا هفتاد یا هشتاد سال پیش در تکیه‌ها و قهوه‌خانه‌های ایران برگزار می‌شده است و نیز با شعرهای سخنوران دورۀ قاجار آشنا می‌سازد.

بخش عمدۀ شعرخوانی و سخنوری یا همان درویشان عجم در مراسم سخنوری هم در واقع شامل مناقب‌خوانی و مداحی بود. این مراسم در آغاز در تکیه‌های عجم و خاکسار برگزار می‌شد و سپس به قهوه‌خانه‌ها اختصاص یافت؛ زیرا بسیاری از تکیه‌های قلندریه با گذشت زمان به قهوه‌خانه‌های امروزی تبدیل شدند.

سخنوری بیشتر در ماه‌های محرم و صفر یا ماه رمضان برگزار می‌شد. تا هفتاد یا هشتاد سال پیش بسیاری از مردان ایرانی شب‌های ماه رمضان را تا نزدیک سحر در قهوه‌خانه‌ها به تماشای مراسم سخنوری سر می‌کردند. این مراسم اینگونه آغاز می‌شد که درویشی از پیران طریقت عجم روز پیش از اجرای سخنوری، در تکیه یا قهوه‌خانه‌ای «سردم» می‌بست. سردم اتاقکی چوبین بود که در گوشه‌ای از قهوه‌خانه یا تکیه تعبیه می‌کرد و درون آن را با پوست  ببر یا پلنگ یا گوسفند و برای از ابزارهای درویشی از جمله کشکول، تبرزین و تسبیح هزاردانه می‌آراست. پس از غروب آفتاب و در آغاز شب آن پیر درویش در سردم می‌نشست و درویشی دیگر با یاران خود برای مبارزه با او به آن تکیه یا قهوه‌خانه می‌رفت. از آن پس گفتگوی این دو درویش که سخنور نامیده می‌شدند، تماماً به زبان شعر بود. گاه در فواصل این شعرخوانی‌ها با صدای بلند جمله‌ها یا کلمه‌هایی را با لحنی خاص با فریاد بر زبان می‌آوردند که این فریاد ر ا «گلبانگ» می‌گفتند.

اشعاری که سخنوران پیش از آغاز پرسش و پاسخ در آغاز مراسم سخنوری می‌خواندند، یعنی شعرهای سلام و عشق و درآمد، در دوران صفوی نزد قلندران حیدریه سابقه داشته است. به نظر می‌رسد که اصل مراسم سخنوری هم در آن دوران در تکیه‌های حیدریه متداول بوده است. سخنوری در واقع همانند رزم بود؛ با این تفاوت که رزم‌آوران عرصۀ آن با تیر سخن یا به دیگر تعبیر با شعر با یکدیگر نبرد می‌کردند. ابزارهای جنگی آنان در این رزم شمشیر غزل، گرز ترکیب‌بند و نیزۀ بحر طویل بود و می‌کوشیدند تا خصم خود را با ضربه‌های رجز و لغز از پای درآورند. برای همین ویژگی رزمی سخنوری است که در بیشتر اشعار سخنوران لحن حماسی نمودار است.

شعرهای سخنوران را پاره‌ای از ادبیات عامیانۀ ایران باید به شمار آورد. باید توجه داشت سخنوران از تودۀ مردم ایران و از پیشه‌وران بودند و سواد عالی نداشتند و همۀ فنون ادبی و دستور زبان فارسی را هم به درستی نمی‌دانستند؛ با این حال در برخی از شعرهایشان هنرنمایی‌های شگفتی‌آور از خود نشان داده‌اند. با این حال چون سخنوران در مراسم سخنوری فی‌البداهه شعر می‌گفتند، در بسیاری از ابیات ناگزیر دستور زبان را آنگونه که باید رعایت نمی‌کردند و از این‌رو بسیاری از ابیات آنان رسا و فصیح نیست و حتی برخی از اشعارشان تنها پاره‌ای کلمات موزون و نامفهوم است.

سخنورانی که تازه می‌خواستند سخنوری را بیاموزند، برای آنکه در سخنوری تبحر پیدا کنند، در مراسم سخنوری حضور می‌یافتند و شعرهای آن مراسم را در بیاضی یادداشت می‌کردند تا در اوقات فراغت آن شعرها را بارها از بیاض بخوانند و ازبر کنند. بیاضی دست‌‌نوشته از شعرهای مراسم سخنوری به شمارۀ 4362 در بخش نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود که یگانه منبعی است که بیشترین شعرهای سخنوری را دربر دارد. همچنین بیاضی کوچک با 64 صفحه به شمارۀ 7552 در کتابخانۀ این دانشگاه نگه‌داری می‌شود که بیشتر صفحه‌های آن شامل اشعار سخنوری است و در لابلای آن گاه اشعاری هم غیرمربوط به سخنوری دیده می‌شود. در این کتاب این دو بیاض همراه با توضیحاتی دربارۀ سخنوری آورده شده است.

این کتاب متن شعرها و گفتگوهای مراسم سخنوری را از دو نسخۀ خطی متعلق به دورۀ قاجار ارائه می‌کند. مصحح دو نسخۀ خطی را با دقت تصحیح کرده و مصطلحات و تعبیرات خاص آنها را توضیح داده است و در مقدمۀ کتاب نیز پیشینیۀ این مراسم را بررسی کرده و پیوستگی تاریخی سخنوری را با آیین فتوت یا همان جوانمردی شرح داده است.

فهرست مطالب کتاب:

* دیباچه

* مقدمه

* بیاض دست‌نوشتۀ شمارۀ 4362 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران

دیباچه

متن شعرهای سخنوری

* بیاض دست‌نوشتۀ شمارۀ 7552 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران

دیباچه

متن شعرهای سخنوری

* فهرست منابع و مراجع

* فهرست آیات قرآن مجید

* فهرست نام کسان

* فهرست نام‌ جای‌ها و شهرها

* فهرست لغات و ترکیبات و تعبیرات خاص

* فهرست اشعار بر اساس حرف آغاز بیت