معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ایل قشقایی به دلیل قدرت و اهمیت سیاسی‌اش در تمامی حوادث آن دوره، نهضت مشروطه و استقرار نظام سیاسی حاصل از آن، حوادث جنگ جهانی اول و بالاخره تحولات منجر به سقوط قاجاریه و برآمدن دولت رضاشاهی نقشی مهم‌ داشته است؛ نقشی که تاکنون بیشتر از یک منظر بیرونی یعنی از ورای گزارش‌های برجای‌مانده از منابع دولتی، نمایندگان قدرت‌های خارجی، گزارش وقایع‌نگاران شهری و دیگر مآخذ مشابه به تصویر درآمده است. حال آنکه حوادث و تحولاتی از آن دست از یک منظر دیگر یعنی یک نگاه درونی نیز می‌تواند روایت شود و آثاری چون خاطرات معین دفتر قهرمانی یکی از نمونه‌های ارزشمند آن است.

خاطرات میرزا نصرالله‌خان قهرمانی ملقب به معین دفتر، تاکنون و تا شناسایی احتمالی دیگر منابع مشابه، مهم‌ترین گزارش برجای‌مانده از تاریخ معاصر ایل قشقایی است؛ تاریخی به‌هم‌تنیده در تاریخ پرفرازونشیب ایران‌زمین و پیوسته با حیات ملی ایران و در این مورد به‌خصوص، درهم‌تنیدگی با تاریخ معاصر فارس از دورۀ مقارن با انقلاب مشروطیت تا فروپاشی سلطنت قاجار و شکل‌گیری نظام پهلوی.

میرزا نصرالله‌خان قهرمانی معین دفتر، به گونه‌ای که خود در بخش «ارباب قلم و انشاء» همین کتاب به اختصار در شرح حال خود خاطرنشان کرده است «.... در سنۀ 1316 هجری قمری در دستگاه مرحمت پناه عبدالله‌خان ضرغام‌الدوله به شغل انشاء وارد خدمت شده، بعد در دستگاه مرحمت‌پناه اسمعیل‌خان سردار عشایر ایلخانی به شغل مباشرت قشقایی و سایر امور ملک و .... مفتخر و مورد توجه ....» بوده است؛ از این‌رو در موقعیتی قرار داشته که بتواند با توجه به تجارب و خاطرات دست‌اول خود از تحولات دوران حکمروایی ضرغام‌الدوله و صولت‌الدوله در یک دورۀ کم‌وبیش بیست‌ساله و همچنین یک دورۀ بعدی با اندکی فاصله، چنین گزارش دست‌اولی ارائه کند.

این گزارش که به درخواست شادروان ملک‌منصورخان قشقایی در پی مراجعت ایشان از اروپا در سال 1323 از معین دفتر برای نوشتن شرحی از «اوضاع و احوال قشقایی .... تاریخی از حالات قشقایی و فامیل خودمان ....» شکل گرفت و به‌تدریج طی چند سال صورت نهایی یافت، در دو بخش تدوین شده است؛ یکی خاطرات شخص معین دفتر از دوران مورد بحث که دفتر اول این مجموعه را شکل می‌دهد و دیگری دفتر دوم که در آن ایلات و طوایف قشقایی معرفی شده‌اند. در تدوین این بخش افزون بر دانش و اطلاع شخصی صاحب خاطرات در پاره‌ای از موارد از سران طوایف و ایلات مورد بحث نیز پرس‌وجو شده است. در این دفتر دوم در باب مجموعه‌ای از دیگر مضامین ذی‌ربط نیز مانند صورت املاک قشقایی و ساختمان‌های احداث‌شده توسط خوانین قشقایی و .... اطلاعاتی ارائه شده است.

نوع نگاه و سبک نگارش معین دفتر را می‌توان منشیانه توصیف کرد و متأثر از آثاری چون «ناسخ‌التواریخ» سپهر و «فارسنامۀ ناصری» که خود در آاز تاریخچه‌اش و به کرات بدان‌ها ارجاع داده است. با آنکه این روایت اصولاً بر خاطرات معین دفتر استوار است؛ اما در نحوۀ ثبت و بیان آن پاره‌ای از جنبه‌های رسمی و ملاحظات ناظر بر مآخذ و منابع پیش‌گفته نوع تعارف و تکلف نیز دیده می‌شود که در خلال آن سختی و خشونت حاکم بر مناسبات قدرت، چه در عرصۀ رقابت‌های درون ایلی و چه در زمینۀ رویارویی‌های بیرونی در برابر دیگر ایلات یا حوزه‌های غیرایلی نمود چندانی پیدا نمی‌کند.

نکته‌ای که در این خاطرات باید مدنظر داشت، استفادۀ نویسنده از اصطلاحات ایلی است؛ مانند اَملَک به معنای برۀ شیرخوار؛ فَرَح، جوجه کبک؛ کاوه، بزغاله؛ کُچه، کمین‌گاهی سنگچین برای شکار؛ گهره، بره، گلاح یا گلاه، رمۀ شتر؛ گوشتی، گوسفند؛ سوجر در اشاره به سولجر انگلیسی. همچنین استفادۀ گاه به گاه از اصطلاحات روز در اشاره به وقایع گذشته مانند اصطلاح استاندار به جالی والی یا واژۀ «چک» در بخشی از متن.

خاطرات معین دفتر به گونه‌ای که از تصاویر نمونه‌هایی چند از اصل دست‌نویس که در انتهای کتاب آورده شده برمی‌آید، به خطی خوش و خوانا بر روی اوراقی به قطع وزیری در حدود 460 صفحه نوشته شده‌اند که بعد از اتمام کار صحافی شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

دفتر اول:

حالات خوانین قشقایی

دوران ریاست عبدالله‌خان ضرغام‌الدوله

اسمعیل‌خان سردار عشایر

برادران قشقایی

دفتر دوم: ایلات و طوایف قشقایی

تصاویر

نمایه