معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بیش از دو قرن است که تهران پایتخت ایران است و از منظرهای مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نقطۀ هم‌گرایی ملی و وقایع بزرگ تاریخی کشور است. شهر تهران به واسطۀ همین مرکزیت، سه دورۀ تاریخی متفاوت با مظاهر و مضامین مختلف را از سر گذرانده است. این شهر به‌ویژه در صد سال گذشته بستر اصلی تحولات و وقایع تاریخی مهم سرزمین‌مان بوده است و به همین دلیل است که بررسی جایگاه و واکاوی ابعاد کمترشناخته یا دیده‌شدۀ این شهر و برجسته‌سازی آن ضرورت می‌یابد. باید توجه کرد که افزون بر اهمیت پرداختن به ابعاد سیاسی و اجتماعی و اقتصادی تهران، ظرفیت‌ها و زمینه‌های ارزشمند هنری و فرهنگی شهر نباید زیر سایۀ ابعاد سیاسی شهر گم شود. داشته‌های این شهر ذیل تحولات پرسروصدای مناسبات پایتختی پنهان مانده است.

وقتی صحبت از نویسنده‌های تهران می‌شود، در دل خود فرصتی برای مرور تاریخ آدم‌های تهران فراهم می‌شود ک هاز متولد دهۀ 1250 تا متولد دهۀ 1360 را دربر می‌گیرد. یک قرن و یک دهه .... حقیقت این است که جهان با نیروی کلمه و قدرت مکتوبات به وجود آمد و اگر نوشته‌ها نباشد، تهران و اصفهان و نیشابور و بیهق و توس و بخارا و آبادان هم چیزی جز خشت‌های الکن نیستند. نوشته‌ها هستند که از تاریخ و سرگذشت آدم‌ها درام می‌سازند. پس افزون بر مرور تجربۀ نوشتن آدم‌های در تهران، از میانۀ قرن سیزدهم تا پایان قرن چهاردهم در کنار تولیدات ادبی نویسنده‌ها، مسیر زندگی آنها در تهران هم بسیار مهم است.

با وجود اینکه عمدۀ نویسندگان ایران ساکن تهران بوده‌اند، پژوهش‌های موجود متمرکز است بر کلیات تاریخ داستان‌نویسی ایران و زندگی و زمانۀ همۀ نویسندگان ایران را دربر می‌گیرد، نه سیر تحول کسانی که در این شهر نوشته‌اند. تاریخ تهران تعداد زیادی نویسنده و چهرۀ ادبی به خود دیده است. مدخل‌های این کتاب که مشتمل بر فشرده‌ای از زندگی و رشد و ویزگی آثار کسانی است که در تهران زیسته‌اند و نوشته‌اند، شاید فرهنگی فشرده باشد از نویسنده‌های مهمی که یا متولد تهران‌اند یا بخش عمدۀ زیست حرفه‌ای‌شان را در تهران گذرانده‌اند.

تکۀ اول این کتاب با فروغی آغاز می‌شود و با بزرگ علوم تمام. قدم‌زدن در تاریخ آدم‌هایی که انقلاب مشروطه را تجربه کردند و بعد سرخورده شدند. چند نویسندۀ اول این فصل چنین آدم‌هایی بودند و نویسندگان بعدی کسانی بودند که اوایل دهۀ 1280 به دنیا آمدند و به وقت مشروطه خردسال بودند. در این فصل نویسندگانی متنوع دیده می‌شوند با تجربه‌هایی تقریباً مشترک، نویسندگان و ادیبانی که به اروپا رفت‌وآمدی داشتند و زبان خارجی می‌دانستند و دل‌بستۀ ادبیات و زبان فارسی بودند و به واسطۀ مهارت‌هایشان دستی در امور دولتی هم داشتند.

تکۀ دوم با پروین اعتصامی آغاز شده و با جلال آل احمد به اتمام رسیده است. شهر تهرانی که این نویسندگان تجربه کردند، با دورۀ قبلی به کل متفاوت بود؛ اما کماکان خاستگاه خانوادگی بسیاری‌شان در کار حرفه‌ای‌شان تأثیر گذار بود. در این دوره تهران پایگاه روشنفکری می‌شود و نویسندگان متعددی چون سیمین دانشور و ابراهیم گلستان که متولد شیراز بوده‌اند، تهران را برای زندگی انتخاب می‌کنند و مرزهای شهر گسترده می‌شود. نویسندگان این فصل کمی یک‌دست‌ترند و منصب‌های سیاسی و حکومتی تقریباً از زندگی نویسندگان تهران حذف شده و آنها به کار ادبی و روشنفکری مشغول هستند. نکتۀ مهم در این فصل تمرکز بر فعالیت‌هاست. چهره‌های هم‌فن‌حریف کمتر دیده می‌شود و یکی به شعرش شناخته می‌شود و دیگری به داستان‌هایش و آن دیگری به ترجمه یا تصحیح متون کهن. در این فصل زنان هم به فهرست نویسندگان شهر تهران اضافه شده‌اند.

تکۀ سوم با محمدعلی محمد آغاز می‌شود و با محمود طلوعی خاتمه می‌یابد. حضور پررنگ روزنامه‌نگاران و مترجمان و مصححان باعث می‌شود خواننده در این فصل با نویسندگانی مواجه شود که زندگی‌هایشان بی‌شباهت به هم نیست. در این فصل کودتای سال 1332 چهرۀ زندگی‌های نویسندگان حاضر در شهر تهران را دگرگون می‌کند. زنی مثل توران میرهادی شوهرش کشته می‌شود و غم بزرگش را تبدیل به کارهایی بزرگ می‌کند و موحد روایت‌هایی اساسی از ماجراهای نفت و ایران می‌سازد و شاملو و مسکوب زندان را تجربه می‌کنند.

تکۀ چهارم تأکیدی است بر جدی‌شدن داستان‌نویسی در ایران. در این دوره رمان و داستان کوتاه جای پای محکمی دارد میان اهالی ادبیات و قصه‌نویسی کاری تفننی نیست که ادیبی در کنار فعالیت سیاسی‌اش امتحانش کند. این تکه دعوت به قدم‌زدن در میان زیست و آثار نویسندگانی است که دوران مهم ادبی شهر تهران در دهۀ چهل را رقم زدند.

در تکۀ پنجم نقد سینمایی جدی‌تر شده و با رونق مجلات ادبی و هنری، این جنس از نوشتن میان علاقمندان سینما جا می‌افتد و پرویز دوایی و جمشید ارجمند در چنین فضایی رشد می‌کنند. در تکه‌های ششم و هفتم نام‌های آشناتری حضور دارند. فصل ششم با سینمایی‌ها شروع شده و با سینمایی‌ها تمام شده است. میان نام داریوش مهرجویی تا مسعود کیمیایی که چهره‌های سینمایی هستند و در اینجا به کارنامۀ ادبی و زندگی‌شان در تهران پرداخته شده است.

میان نویسندگان دو فصل پایانی شباهت‌هایی با هم و تفاوت‌هایی با پیشینیان‌شان آشکار است. عمدۀ آنها بعد از انقلاب اسلامی دست به نوشتن زده و جنگ تحمیلی در زندگی و نوشتارشان اثرگذار بوده است. تکۀ پایانی کتاب چهره‌های معاصر و حاضری را شامل می‌شود که کارنامۀ این چهره‌ها ادامه دارد و احتمالاً می‌توان این کتاب را کارنامۀ آنان تا پایان قرن چهاردهم تلقی کرد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: تهران ناآرام

فصل دوم: از پروین تا جلال

فصل سوم: آسفالت داغ خیابان‌ها

فصل چهارم: از احمد محمود تا غلامحسین ساعدی

فصل پنجم: عصر جدید

فصل ششم: از مهرجویی تا کیمیایی

فصل هفتم: آدم‌های متنوع

فصل هشتم: قصه‌نویس‌ها و دیگران

فصل نهم: تئاتری‌ها و شهری‌ها

فصل دهم: آرزوهای بزرگ