معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بیش از دو قرن است که تهران پایتخت ایران است و از منظرهای مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نقطۀ هم‌گرایی ملی و وقایع بزرگ تاریخی کشور است. شهر تهران به واسطۀ همین مرکزیت، سه دورۀ تاریخی متفاوت با مظاهر و مضامین مختلف را از سر گذرانده است. این شهر به‌ویژه در صد سال گذشته بستر اصلی تحولات و وقایع تاریخی مهم سرزمین‌مان بوده است و به همین دلیل است که بررسی جایگاه و واکاوی ابعاد کمترشناخته یا دیده‌شدۀ این شهر و برجسته‌سازی آن ضرورت می‌یابد. باید توجه کرد که افزون بر اهمیت پرداختن به ابعاد سیاسی و اجتماعی و اقتصادی تهران، ظرفیت‌ها و زمینه‌های ارزشمند هنری و فرهنگی شهر نباید زیر سایۀ ابعاد سیاسی شهر گم شود. داشته‌های این شهر ذیل تحولات پرسروصدای مناسبات پایتختی پنهان مانده است.

این کتاب مقدمه‌ای است بر خواندن تصویر تهران از قاجار تاکنون. نویسنده به طور موجز و مختصر به هنر نقاشی از گذشته تا معاصر می‌پردازد و تصاویر تهران از منظر نقاشان ایرانی و خارجی را بررسی و روایت می‌کند. تهران در دورۀ قاجاریه به پایتختی ایران انتخاب شد. بنابراین مبنای دیدن و خواندن تهران در این کتاب از شروع پایتختی تهران در سال 1165 شمسی است.

نقاشی، گراور، تصویرسازی‌های چاپ سنگی و نقشه از تهران در دورۀ قاجار تا نقاشی‌هایی که در دورۀ معاصر خلق شده در این کتاب گردآوری شده است. برخی از این نقاشی‌ها شامل اطلاعاتی است دربارۀ خلق‌وخوی مردم، لباس پوشیدن و مشاغل آنها. همچنین گزارشی هستند دربارۀ معماری و سیمای تهران در دوره‌های مختلف، عزاداری و تعزیه، طبیعت و مناظر شهری، مراسم‌های سنتی و ملی، زیارتگاه‌ها و گورستان‌ها و بسیاری از چیزهای دیگر از زندگی روزمرۀ مردم کوچه و خیابان در این نقاشی‌ها ثبت شده است.

سیمای تهران را می‌توان در این نقاشی‌ها دید. زمانی چشم‌اندازهای وسیع طبیعت در نقاشی جا خوش می‌کردند و زمانی دیگر تهران غرق در شوکت مدرنیسم فضای خالی‌ای برای دیدن مناظر زیبا ندارد؛ به تعبیری آن نقاشی طبیعت‌پردازی است و آن دیگر منظره‌نگاری. تفاوت طبیعت‌پردازی و منظره‌نگاری در آن است که در منظره‌نگاری گاه حضور یا دخالت انسان در طبیعت به سویه‌های تلخ و غم‌انگیزی اشاره دارد که انسان، در هنگامۀ مدرن شدن شهر، هم خود و هم شهر را به یک‌باره از ریخت انداخته و ردای تازه‌ای بر قامت ناساز خود و شهر دوخته است. از این‌رو منظره‌پردازی شهری خود مبحثی متنوع و جالب برای بررسی روند مداخلۀ انسان در زیست انسانی و اجتماعی شده است. همچنان که باید نقاشی از تهران فقط ترسیم طبیعت و منظره نیست، بلکه نمایش تنوع آداب و رسوم، تشخیص معماری اصیل و جعلی، تنوع پوشش در دوره‌های مختلف، نمایش بافت شهری و وسایل حمل‌ونقل هم هست. بنابراین برخی از آثار این کتاب نقاشی از طبیعت و منظرۀ شهری نیست. به عبارتی دیگر تهران فقط منظر عمومی و چشم‌انداز شهری نیست. در برخی از نقاشی‌ها فضای بستۀ خانه یا کاخ دیده می‌شود که اثاثیۀ منزل، لباس‌ها، شیوۀ نشستن و ایستادن، فرهنگ عامه و آداب و رسوم در آن دورۀ خاص را روایت می‌کنند.

بدیهی است که این کتاب آرشیوی تصویری از هنر نقاشی است؛ بنابراین در هر دو فصل آن از تصویر استفاده شده است. در فصل اول در بررسی پیشینه و تاریخچۀ نقاشی از تهران، تصاویر متنوعی در کنار متن آمده و در فصل دوم نزدیک به صد نقاشی منتخب تهران بر اساس تاریخ خلق اثر به همراه توضیحی کوتاه ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: تاریخچه؛ پایتخت تهران، پیش از ورود عکاسی

سیمای تهران در نقاشی‌های سفرنامه‌نویسان غربی

تصویر تهران در نقشه‌های اروپاییان

چاپ سنگی، مطبوعات، کتاب و «تصویر تهران»

صنیع الملک نابغه‌ای در دربار قاجار

شهر و مردم در آثار نقاشان زبردست قاجاری

نقاشی‌های ناصرالدین شاه از تهران و تهرانی‌ها

کمال‌الملک و نقاشی از تهران

نوگرایی و هنرمندان نوگرا

نقاشان خیالی‌ساز قهوه‌خانه‌ای

سقاخانه‌ای‌ها و هنرمندان انقلابی

هنرمندان متعهد و انقلاب اسلامی

نگاهی به نقاشی معاصر ایران در بعد از انقلاب

نمادها و نشانه‌های تهران در نقاشی معاصر

نقاشی تهران روی تمبر، اسکناس و بلیت اتوبوس

فصل دوم: هنرمندان

پی‌نوشت‌ها

منابع