معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

برای «دانشنامه» یا «دایرةالمعارف» می‌توان به دو معنی عام و خاص قائل شد؛ دانشنامه به معنی عام به کتاب یا مجموعه‌ای از کتاب‌ها گفته می‌شود که در آنها انواع علوم بیان شده باشد. دانشنامه و دانشنامه‌نگاری به این معنی در جهان سابقه‌ای طولانی دارد. در یونان قدیم و پس از آن تا پایان قرون وسطی، فیلسوف به کسی گفته می‌شد که بر همۀ دانش‌های زمانۀ خود احاطه داشته باشد و طبعاً چنین فیلسوفانی می‌توانستند دانشنامه‌هایی به معنای عام تألیف کنند. اما دانشنامۀ به معنای خاص در مقایسه با معنای عام آن جدید است. به این معنی، دانشنامه کتاب یا مجموعه کتاب‌هایی است که در آنها انواع علوم یا همۀ مطالب گفتنی دربارۀ یک علم یا فن یا هنر مهم در قالب مقالاتی با نظم الفبایی و معمولاً به صورت فشرده و موجز درج شده باشد. وجه اشتراک دانشنامه‌های قدیم و جدید در آن است که هر دوی آنها می‌‌خواهند جامعیت داشته باشند و همه چیز را بیان کنند.

دانشنامه‌نگاری و دایرةالمعارف‌نویسی در دهه‌های اخیر در ایران رونق روزافزونی داشته است. به نظر می‌رسد بعد از گذر سال‌ها از نخستین تلاش‌ها برای تألیف دانشنامه به معنای امروزی آن در ایران که سابقه‌اش به دورۀ قاجار می‌رسد، دیگر لازم باشد «معرفت درجۀ دوم» هم در این زمینه رشد یابد و داده‌های لازم برای شناخت این پدیده و تحلیل جنبه‌های متفاوت آن در گذشته و حال در قالب آثاری زودیاب مدون شود و در دسترس علاقمندان قرار گیرد. این کتاب که بنیاد دایرةالمعارف اسلامی آن را منتشر کرده است، گامی است برای حرکت در مسیر تدوین آن معرفت درجۀ دوم.

این کتاب که دربردارندۀ مهم‌ترین مباحث دربارۀ دانشنامه‌‌نگاری به طور کلی و نیز ضوابط «دانشنامۀ جهان اسلام» به طور خاص است، در واقع کتاب راهنما یا دستینه‌ای است دربارۀ دایرةالمعارف‌ و تاریخچۀ پیدایی آن و ضوابط تألیفش که به قلم همکاران «دانشنامۀ جهان اسلام» پدید آمده است. در این مجموعه نویسندگان مختلف کوشیده‌اند مباحث گوناگونی را که طرح آنها لازم به نظر می‌رسیده، تا حد امکان به طور روشن و مخاطب‌پسند مطرح و عرضه کنند.

در ابتدای این مجموعه مطالبی آمده در معرفی دایرةالمعارف‌ و دیگر منابع مرجع و بدین ترتیب، نه‌تنها واژه‌های دایرةالمعارف‌ و دانشنامه و معادل اروپایی آنها ایضاح شده، بلکه به صورتی اصطلاح‌شناسانه تفاوت این تعابیر و دلالت‌های آنها با دیگر تعابیر روشن شده است. سپس مباحث تارخی آمده است دربارۀ پیشینۀ دانشنامه‌نگاری در غرب و در جهان اسلام. برای تکمیل مباحث این بخش، فصول مهمی هم از یکی از آثار ارزشمند دربارۀ این موضوع از انگلیسی به فارسی ترجمه شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. پس از این مباحث تاریخی، «پدیدۀ» دایرةالمعارف توصیف و شرایط فعلی و تقدیر آتی آن در عصر انقلاب الکترونیک و انفجار اطلاعات تحلیل شده است.

بخش بعدی کتاب دربردارندۀ مباحثی است صورت‌شناسانه دربارۀ دانشنامه‌نگاری (ویرایش دانشنامه و مصورکردن آن) که در حقیقت ضوابطی کلی در این حوزه است. در ادامۀ این بخش مقالاتی آمده در معرفی گروهی از مهم‌ترین دانشنامه‌های عمومی و تخصصی در دنیا و در ایران؛ زیرا شاید بهترین راه رسیدن به شناخت یک پدیده و قواعد حاکم بر آن، شناخت نمونه‌های شاخص آن باشد. در این بخش در حوزۀ دایرةالمعارف‌های تخصصی، بیشتر نظر به علوم انسانی بوده است. همچنین در این مجموعه دایرةالمعارف‌های حوزۀ موضوعی شناخت جهان اسلام و فرهنگ اسلامی به طور خاص به صورت گسترده‌تر و فراگیرتری معرفی شده است. همچنین یکی از مقالات نقادانه دربارۀ کوشش‌های غربیان در این عرصه برای اطلاع خوانندگان ترجمه شده است.

بخش پایانی کتاب معرفی تفصیلی ساختار و انضباط‌های بنیاد دایرةالمعارف‌ اسلامی و دانشنامۀ جهان اسلام است. دانشنامۀ جهان اسلام به عنوان یکی از جدی‌ترین کوشش‌ها در جهت تدوین دایرةالمعارفی جامع دربارۀ تاریخ و تمدن و فرهنگ اسلامی در طول زمان و در گسترۀ جهان نمونه‌ای است که آشنایی با آن و شناخت سازوکار تألیف و تدوین مقالات آن و نیز شناخت چرخۀ کار در مؤسسۀ پدیدآورنده‌اش می‌توان راهگشای کسانی باشد که می‌خواهند در وادی دانشنامه‌نگاری گام بگذارند تا مشکلات کاری را که در بادی نظر ممکن است جلوه کند، بشناسند و معیارها و ضوابط و انضباط‌های تدوین اثری مرجع را در نظر داشته باشند.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار/ غلامعلی حداد عادل

* درآمد/ محمدمنصور هاشمی

* بخش نخست: دایرةالمعارف چیست؟

1. مباحث مقدماتی

اصطلاح‌شناسی دایرةالمعارف/ تارا مختاری

واژه‌شناسی دایرةالمعارف/ تارا مختاری

پدیدارشناسی دانشنامه: دانشنامه به‌مثابۀ ابزار سازماندهی دانش/ مهدی صفری

2. مباحث تاریخی

تاریخ دانشنامه‌نگاری در غرب/ افسانه منفرد و محمدجواد مرشدلو

دانشنامه‌نگاری در جهان اسلام/ قنبرعلی رودگر

دایرةالمعارف‌ناری در اروپا تا اوایل دورۀ مدرن/ آن بلر؛ ترجمۀ مهرداد عباسی

دانشنامه‌نگاری در جهان اسلام: چند پرسش بی‌پاسخ/ یوزف فان اس/ ترجمۀ قنبرعلی رودگر

کتاب‌های تراجم یا تاریخ بدیل جامعۀ اسلامی به روایت علما/ وداد قاضی؛ ترجمۀ مهرداد عباسی

زمینۀ یونانی و ایرانی دانشنامه‌نویسی در اسلام/ دیمیتری گوتاس؛ ترجمۀ سیدمهدی حسینی اسفیدواجانی

3. قواعد عمومی دایرةالمعارف‌نویسی

ویرایش ساختاری مقاله‌های دانشنامه‌ای/ سیاره مهین‌فر

تصویر و ویرایش تصویر در دایرةالمعارف/ سیاره مهین‌فر

4. مباحث جاری در دایرةالمعارف‌نویسی

دانشنامۀ الکترونیکی، جلوه‌گاهی از دانش در عصر پسامدرن/ مهدی صفری

متافیزیک دایرةالمعارف و وضع کنونی آن در ایران/ محمدمنصور هاشمی

انتظار از دایرةالمعارف/ حسین خندق‌آبادی

* بخش دوم: معرف دایرةالمعارف‌های مهم دنیا

1. دایرةالمعارف‌های عمومی (نمونه‌ها در جهان)

دانشنامۀ بریتانیکا/ هلن خوش‌چین‌گل

دایرةالمعارف‌ امریکانا/ تارا مختاری

دایرةالمعارف‌ بزرگ شوروی و دایرةالمعارف‌نویسی در کشورهای آسیای مرکزی/ مژگان صادقی

دایرةالمعارف‌ ویکی‌پدیا/ تارا مختاری

مهم‌ترین دایرةالمعارف‌های عمومی عربی/ سعید طاوسی مسرور

2. دایرةالمعارف‌های عمومی (نمونه‌ها در ایران)

دایرةالمعارف‌ فارسی/ تارا مختاری

فرهنگ‌نامۀ کودکان و نوجوانان/ تارا مختاری

دانشنامۀ دانش‌گستر/ حسین خندق‌آبادی

3. دایرةالمعارف‌های تخصصی در حوزۀ علوم انسانی (معرفی برخی نمونه‌ها)

دانشنامه‌های فلسفی/ فاطمه مینایی

دایرةالمعارف‌های ادیان/ لیلا هوشنگی و هدی اوغازی مقدم

دانشنامه‌های علوم اجتماعی/ امین مهربانی

دایرةالمعارف‌ زبان و زبان‌شناسی/ تارا مختاری

دایرةالمعارف‌های کتابداری/ لیلا ذوالقدری

زندگینامۀ علمی دانشوران/ حسین روح‌اللهی

دایرةالمعارف‌ تاریخ علوم عربی/ حسین روح‌اللهی

* معرفی تفصیلی دایرةالمعارف‌های ناظر به اسلام و ایران

1. دایرةالمعارف‌های غیرفارسی

دایرةالمعارف‌ اسلام/ مهدی صفری

چه کسی برای چه کسی سخن می‌گوید: مرجعیت، سنت و دایرةالمعارف‌های اسلام/ مظفر اقبال؛ ترجمۀ محمدجواد انوری

دایرةالمعارف‌ اسلام چاپ اوقاف دینی ترکیه/ نصرالله صالحی

دایرةالمعارف‌ جهان نوین اسلام/ هلن خوش‌چین‌گل

دایرةالمعارف قرآن/ مهرداد عباسی

دانشنامۀ زنان و فرهنگ‌های اسلامی/ رقیه هاتفی

دانشنامۀ ایرانیکا/ سیاره مهین‌فر

2. دایرةالمعارف‌های ناظر به تشیع/ مریم کیانی فرید

3. دایرةالمعارف‌های فارسی

دایرةالمعارف‌ بزرگ اسلامی/ مهدی سفری

دانشنامۀ ادب فارسی/ حوریه هوشیدری

دانشنامۀ زبان و ادب فارسی/ فیروزه صادق‌زاده دربان

دانشنامۀ ادب فارسی در شبه‌قاره/ سعید کریمی

دایرةالمعارف‌ پزشکی اسلام و ایران/ فرید قاسملو

* دانشنامۀ جهان اسلام

1. درآمد: معرفی دانشنامۀ جهان اسلام/ حسن طارمی راد

2. توضیحی مقدماتی دربارۀ این بخش

3. گردش کار مقالات/ فاطمه رحیمی

4. بخش مدخل/ مهدی صفری

5. شیوه‌نامۀ بخش مدخل/ مهدی صفری و صفورا هوشیار

پیوست 1: فهرست رده‌های موضوعی مدخل‌های دانشنامۀ جهان اسلام

پیوست 2: جدول‌های شاخص‌های سنجش، ارزیابی و رتبه‌بندی مدخل

پیوست 3: منابع دایرةالمعارفی مدخل‌گزینی دانشنامۀ جهان اسلام

6. معرفی گروه‌های علمی

7. ساختار مقالات در دانشنامۀ جهان اسلام

8. بخش ویرایش/ تارا مختاری

9. شیوه‌نامۀ بخش ویرایش

10. واحد اعلام/ سپیده معتمدی

11. بخش کتاب‌شناسی و ویرایش استنادی/ محمود حقیقی و سیمین قطبی

12. شیوه‌نامۀ بخش کتاب‌شناسی و ویرایش استنادی/ محمود حقیقی

13. واحد تصویر/ هما عدالت

14. شیوه‌نامۀ بخش تصویر/ سوسن فرهنگی

15. شیوه‌نامۀ نقشه

16. کتابخانه و مرکز اطلاع‌رسانی/ رقیه هاتفی

17. ترجمۀ دانشنامۀ جهان اسلام/ سیده رقیه میرابوالقاسمی

* نمایه