معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

تعبیر «احسن القصص» که برگرفته از آیۀ سوم سورۀ یوسف (ع) و نامی دیگر برای این سوره است، عنوان کتابی است با موضوع داستان حضرت یوسف (ع) و در واقع نوعی تفسیر به مذاق عارفانه از این سورۀ قرآن است.

داستان یوسف (ع) تنها داستان بین داستان پیامبران است که به صورت کامل در یک سوره از قرآن نقل شده است. در ادبیات فارسی به عناصر و رویدادهای این داستان توجه بسیار شده و بر اساس آن و با رویکردهای ادبی بدان، آثار متعددی پدید آمده است که نشان‌دهندۀ قابلیت‌های بالای داستان‌پردازی و جذابیت‌های داستانی آن است. عمدۀ رویدادها و عناصر داستان یوسف در اشعار فارسی بازتاب یافته است: از کهن‌ترین اشعار فارسی گرفته تا قصاید شاعران معاصر.

بین کتاب‌های مسمی به «احسن القصص» موضوع تعدادی داستان یوسف (ع) است؛ مانند احسن القصص از ملامعین فراهی هروی، احسن القصص از شیخ محمدتقی هروی خراسانی، احسن القصص از عبدالعظیم حسینی اصفهانی، احسن القصص از میرزا ابوالقاسم، داستان یوسف منبری، احسن القصص از ملا معین‌الدین نقره‌کار، احسن القصص یا یوسف و زلیخا از خاوری، احسن القصص قشیری. موضوع تعداد دیگری نیز اساساً متفاوت است؛ مانند احسن القصص و دافع الغصص از احمد بن ابوالفتوح شیریف اصفهانی حائری که مشتمل بر داستان‌هایی از پیامبران و بزرگان و احوال فرنگ و برگرفته از «احسن القصص» احمد تتوی است.

«احسن القصص» روایتی بسیار کهن از داستان حضرت یوسف (ع) است. این کتاب ترجمۀ یا تحریر کتابی به زبان عربی دربارۀ داستان یوسف (ع) است. نام صورت عربی کتاب در کهن‌ترین دست‌نویس یافت‌شده یعنی دست‌نویس دانشگاه میشیگان مشخص نیست. ممکن است نام کتای یک از دو عنوان «بحر المحبة» یا «احسن القصص» باشد. دست‌نویس فارسی به خط نسخ و در 213 برگ است.

تألیف صورت عربی کتاب به امام محمد غزالی و نیز برادرش احمد نسبت داده شده که این انتساب در تحقیقات جدید رد شده است. تاریخ تألیف کتاب بر اساس یادکرد نام علما، عرفا، ادبا و امرا، مربوط به قبل از قرن ششم است. متأسفانه از نام مترجم یا محرر کتاب هم چیزی دانسته نیست و در متن ترجمه هم قرینۀ خاصی وجود ندارد. با توجه به اینکه کاربردها و نشانه‌های خاص کتاب‌های تألیف‌شده در شرق ایران و خراسان قدیم در این کتاب دیده می‌شود، می‌توان انشای این کتاب را نیز در همان مناطق یا به شیوۀ همان کتاب‌ها دانست. صورت برخی کلمات در این کتاب گویشی به نظر می‌رسد و امروزه در مناطق مرکزی ایران مانند فارسی به کار می‌رود که ممکن است در نتیجه دستبردگی‌هایی از طرف کاتب مرودشتی اثر باشد. بر اساس قرائنی می‌توان تاریخ این ترجمه را نیمۀ دوم قرن پنجم یا در حالت سخت‌گیرانه اوایل قرن ششم تعیین کرد.

این کتاب که تفسیر سورۀ یوسف (ع) است، مانند اقران تفسیری خود دارای بخش‌های مختلفی است و زیر هر بخش به تناسب ذکر آیه، به موضوع مرتبط با آن پرداخته شده است. در این کتاب به موازات تفسیر آیات قرآن، موضوعاتی کلی طرح شده و اقوال، اخبار و حکایات متناسب با آن نقل گردیده است. بخش‌بندی کتاب مانند بسیاری از کتاب‌های عرفانی و اخلاقی آن ادوار است که در ادامه مواردی از آن ذکر می‌شود:

فصل: در این قسمت عمدتاً ادامۀ داستان اصلی نقل و روایت می‌شود؛ گاه در ادامۀ «فصل» عباراتی نقل شده که با آن، عنوان یکی از بخش‌های تفسیری داستان مشخص می‌شود. عنوان‌بندی کتاب بر اساس سیر و ترتیب رخدادهای داستان است. بر این اساس موضوعات عمده‌ای مانند رؤیا، حسد، عُجب، اختیارات، صبر، عجایب ذیل «فصل» طرح شده است.

نکته: موضوعات این قسمت عمدتاً دینی و اخلاقی است. در این قسمت برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب، عمدتاً به قیاس بین دو کس، چیز یا گروه پرداخته شده که یک سوی آن غالباً حق‌تعالی یا موارد مربوط به او و سوی دیگر انسان، اشیاء یا متعلقات آنهاست که با هدف متنبه کردن مخاطب از طریق تنبیه و انذار، عمدتاً به نتیجه‌گیری‌های اخلاقی می‌‌انجامد.

اشاره:این قسمت مربوط به تفسیر بخش‌های مختلف داستان به شیوۀ اخلاقی و عرفانی است. خبر: در این بخش نیز برای تأیید و تصدیق موضوعات طرح‌شده، احادیثی ذکر می‌شود که عمدتاً با ترجمۀ فارسی حدیث همراه است.

قصه/ حکایت: در این قسمت مؤلف یا مترجم برای تأکید و تثبیت موضوعی که به تازگی از ذکر آن فراغت یافته و نیز به دلیل افزایش جذابیت‌های روایی اثر، داستان‌های عمدتاً کوتاه مرتبط با بخش موردنظر را ذکر می‌کند. حکایات این کتاب متنوع است. بین پیامبران، عرفا و بزرگان دین، از ابراهیم ادهم، ابوعلی دقاق، اصمعی، بایزید بسطامی، بشر حافی، جنید، حلاج، ذوالنون، رابعه، شبلی، مالک بن دینار، سلیمان و موسی (ع) و از میان خلفا، امرا و پادشاهان حکایاتی آورده شده است.

متن کهن «احسن القصص» بر اساس تنها دست‌نویس تاکنون یافته‌شده تصحیح شده است. دست‌نویس ایندیاآفیس نیز که تحریر ترجمۀ جدیدتر این ترجمه است، با دست‌نویس اصلی مطابقه و تنها در موارد ضروری اختلاف آن با دست‌نویس اصلی ذکر شده است. منابع جنبی در تصحیح ضبط برخی کلمات و عبارات راهگشا بوده‌اند. در این بین از دست‌نویس عربی «احسن القصص» بیش ار دیگر منابع استفاده شده است. در تعلیقات کوشیده شده تا توضیحات ساده، روشن و مستند باشد و بر اساس متن کتاب و دیگر منابع کهن به توضیح کلمات و عبارات و مأخذیابی اشعار و حکایات و مانند آنها پرداخته شود. در مقدمۀ مصحح به مواردی چون مؤلف و مترجم کتاب، تاریخ ترجمه، ساختار کتاب، ترجمه‌های تفسیری، اشعار فارسی، معرفی دست‌نویس‌ها و .... پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

متن احسن القصص

توضیحات

پیوست

تصاویر دست‌نویس‌ها و کتاب‌های چاپی

نمایه‌ها

فهرست منابع