معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

جلد سوم از کتاب «نخستین کوشش‌های قانون‌گذاری در ایران» مشتمل بر چندین رساله و تألیف حقوقی از عصر قاجار از جمله مآثر مهدیه، قدیم‌ترین نوشته در باب حقوق بین‌الملل عمومی و حقوق دیپلماسی به زبان فارسی است. بخش پایانی این مجلد مصوبات مجالس اول و دوم مشروطه به انضمام یادداشت‌ها و مقدمه‌هایی است که در چاپ‌های گوناگون این قوانین به‌کلی حذف شده‌اند و انتشار آنها ما را از چگونگی تصویب این لوایح و کوشش‌های رجال حقوق‌دان آن عصر آگاه می‌سازد.

این جلد حاوی دوازده بخش و ضمیمۀ مفصلی مشتمل بر سه قسمت به شرح زیر است:

1 و 2: مآثر مهدیه: اثر مهدی‌خان ممتحن‌الدولۀ شقاقی از کارگزاران حکومت و رجال وزارت خارجه در اواخر عصر ناصری است. این نوشتۀ مفصل نخستین اثر در زمینۀ حقوق بین‌الملل عمومی در زبان فارسی به شمار می‌رود. مؤلف در زمرۀ دانشجویانی بود که در عصر ناصرالدین شاه و با وساطت میرزا سعیدخان انصاری وزیر امور خارجه برای ادامۀ تحصیل به اروپا اعزام شد. در فرانسه رشتۀ مهندسی معماری خواند و چهار سال در آن کشور به طور مستمر به سر برد. اما علاقۀ واقعی او به مسائل سیاسی و دیپلماسی بود؛ پس به گردآوری و ترجمه و شرح آثاری در این زمینه‌ها پرداخت؛ چون به ایران بازگشت به تألیف و تدوین نوشته‌ها و یادداشت‌های خود پرداخت و سرانجام با تنظیم مطالب ترجمه‌شده، کتاب «مآثر مهدیه» را پدید آورد. اثری کم‌نظیر که مؤلف در آن تلاش کرده پاره‌ای اصطلاحات جدید برای واژه‌های حقوقی و سیاسی فرانسوی در زبان فارسی بسازد. نیز برخی کلمات و اصطلاحات فرانسوی‌اش را در اثرش به کار برده که در این کتاب به شرح آنها پرداخته شده است.

3. نظام‌نامۀ وزارت امور خارجه: از ابتدای تأسیس رسمی وزارت خارجه در ایران تا استقرار نظام مشروطه، چندین نظام‌نامه برای این وزارت‌خانه تدوین گردید. به‌ویژه میرزا سعیدخان انصاری مؤتمن الملک که مدت طولانی سمت وزیر خارجۀ ایران را داشت و برای تدوین نظام‌نامۀ کامل وزارت‌خانۀ خود کوشش بسیار مبذول داشت. نظام‌نامه ای که در این کتاب آورده شده، یکی‌دو سال بعد از برقراری مشروطه تنظیم شده ولی به تصویب مجلس نرسیده است.

4. اسناد عدلیه در مجلس: در بایگانی و آرشیو مجلس، اسناد و مدارک متعددی دربارۀ عدلیه پیش از مشروطه وجود دارد. سیزده سند از این اسناد در این کتاب آورده شده است.

5. قانون مشروطۀ پروس: که از آن به نام قانون مشروطۀ آلمان نیز یاد شده، در زمرۀ قوانینی است که در عصر مظفرالدین شاه به فارسی برگردانده شده است. مترجم شناخته نشده اما او از ایرانیانی بود که با فرهنگ و تمدن غربی آشنایی کامل داشته و احتمالاً متن مذکور را به سفارش یکی از رجال درس‌خواندۀ وقت ترجمه کرده است.

6. رسالۀ دستورالعمل نظمیه به انضمام کتابچۀ حفظ‌الصحت: از جمله مقرراتی است که برای نظمیۀ ایران نوشته شده و مسلم است که تدوین‌کننده یکی از رؤسای نظمیۀ ایران است که پس از کنت مونت فرت به این مقام دست یافته است. این رساله در هجده فصل است و کتابچۀ «حفظ الصحت» که ضمیمۀ آن است در باب وظایف اصناف و کسبه و سایر امور شهری است.

7. شرکت عمومی ایران: اساس‌نامه و شیوه‌نامۀ مفصل یک شرکت تجاری است که حاجی‌محمدکاظم ملک‌التجار از بازرگانان معروف ایران در عصر ناصری و مظفری آن را شکل داد و شرکای متعدد خود را برگزید. او با تجارب وسیعی که به دست آورده بود و ظاهراً بی‌آنکه چیزی از مباحث حقوقی بداند، این شرکت‌نامه را نوشته و ضمن آن وظایف مدیران، اعضا، کارمندان و شرکای شرکت را برشمرده است. این اساس‌نامه را باید در شمار نخستین اسناد اقتصادی و تجاری ایران به شمار آورد.

8. کتابچۀ تکالیف وکلای شرکت عمومی ایران: دنبالۀ اثر پیشین و نگاشتۀ هموست که در چهل فصل آن را تدوین کرده است.

9. نظام‌نامۀ دارالمعلمین مرکزی: دارالمعلمین مرکزی یکی از نخستین مؤسسات آموزش عالی در دورۀ تحول است که پیش از دارالمعلمین عالی در سال 1297 شمسی در عصر وزارت نصیرالدوله بدر گشایش یافت. برنامۀ آن تربیت معلم و دبیر برای مدارس ابتدایی و متوسطۀ کشور و مشتمل بر دو بخش بود. این اساس‌نامه در سال 1302 شمسی به تصویب رسیده است.

10. قانون نظم قشون: یکی از دست‌نویس‌های متعددی است که در دورۀ قاجاریه دربارۀ تشکیلات نظام و قشون آن عصر تألیف شده، برخی از این رساله‌ها در مجلدات پیشین آورده شده است. این رسالۀ مختصر شامل 14 قاعده است و نسخۀ خطی آن اخیراً در کتابخانۀ ملی ایران شناسایی شده است.

11. قانون انتخابات وکلای دارالشورای کبرای ملی: در شمار نخستین قوانینی است که برای انتخابات مجلس در سال 1329 قمری وضع شده است. این قانون حاوی نه فصل و 53 ماده است.

12. قانون اخذ خراج: رسالۀ کوتاهی است در باب شیوۀ اخذ مالیات و گمرکات که آن را نویسنده‌ای ناشناس که ظاهراً در شمار مستوفیان کاردان عصر مظفری بوده، به رشتۀ نگارش درآورده است. از مطالب کتابچه برمی‌آید که او اعتقادی به نظام مشروطه نداشته است. ضمایم کتاب نیز شامل سه قسمت زیر است:

1. منظومۀ شهر خاموشان: این منظومه را احمد مجدالاسلام کرمانی از مشروطه‌خواهان بنام و از مبارزان سرسخت آن دوره به طنز مثنوی سروده است. شعر او هرچند ممکن است ارزش هنری و ادبی نداشته باشد؛ اما برای وقوف بر ماجراهای دادگستری آن روزگار منبع مهمی به شمار می‌رود.

2. سوگندنامۀ ناصرالمک: ناصرالملک دومین نایب‌السلطنۀ احمدشاه بعد از فوت علیرضاخان عضدالملک است. او در نخستین روزهای شروع به کار سخنرانی مفصلی در مجلس ایراد کرد که به عنوان سوگندنامۀ او همان اوقات در جزوه‌ای منتشر شد. این رساله نایاب ارزش حقوقی و سیاسی دارد و از این‌رو به تجدید چاپ آن در این کتاب پرداخته شده است.

3. قوانین و مقررات و نظام‌نامه‌های ایران از 1324 تا 1329 ق: متن کامل قوانین و مقررات و نظام‌نامه‌های ایران از ابتدای استقرار مشروطه تا چهار سال بعد چند بار به صور گوناگونی به چاپ رسیده، اما همواره مقدمه‌ها و چگونگی تصویب آن حذف شده است. متن فعلی بر اساس اصل آن به چاپ رسیده است. طبعاً وقوف بر چگونگی جریان تصویب این قوانین و کوشندگان اصلی ان که در اینجا نام آنان و یادداشت‌هایشان آورده شده، کمک خوبی برای تدوین تاریخ حقوق جدید در ایران خواهد بود.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

مآثر مهدیه در حقوق بین‌الملل، جزء اول/ مهدی ممتحن‌الدوله شقاقی

مآثر مهدیه در حقوق بین‌الملل، جزء دوم/ مهدی ممتحن‌الدوله شقاقی

نظام‌نامۀ وزارت امور خارجه

اسناد عدلیه در مجلس

قانون مشروطۀ پروس

رسالۀ دستورالعمل نظمیه

شرکت عمومی ایران/ حاجی محمدکاظم ملک‌التجار

کتابچۀ تکالیف وکلای شرکت عمومی ایران/ حاجی محمدکاظم ملک‌التجار

نظام‌نامۀ دارالمعلمین مرکزی

قانون نظم قشون

قانون انتخابات وکلای دارالشورای کبرای ملی

قانون اخذ خراج

* ضمائم:

شهر خاموشان/ مجدالاسلام کرمانی

سوگندنامۀ ناصرالملک نایب‌السلطنه

نخستین مصوبات مجلس ایران از سال 1324 تا 1329 قمری

* اسناد و تصاویر

* نمایه‌ها