معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

با فرارسیدن موج ویرانگر مغولان، شاهد نابودی بخش عمدۀ حکومت‌گران مسلمان هستیم؛ چنان‌که چهرۀ سیاسی اسلام به تمامی دگرگون شد. در این میان اسماعیلیان در هزارتوی تاریخ ایران گم گشتند و به دست فراموشی سپرده شدند. تا اینکه با شروع عصر جدید مطالعات تاریخی بر همگان اثبات شد که اسماعیلیه در دوران تاریک پس از حملات مغول نه‌تنها خاموش نبودند، بلکه به حیات خود در ابعاد بسیار کوچک‌تر ادامه دادند. چنان‌که قرن‌ها بعد از تهاجم مغول، اسماعیلیان باری دیگر به یکی از مؤثرترین اجتماعات فرهنگی و معنوی جهان مبدل شده‌اند. با وجود شهرت نوپای اسماعیلیان، به نظر می‌رسد که وقفۀ زمانی بین نابودی ظاهری اسماعیلیه و احیای مجدد آن همچنان در هاله‌ای از رمزوراز باقی مانده بود؛ تا اینکه در این کتاب نویسنده با تمرکز جدی بر این مقطع به بازسازی استادانۀ تاریخ اسماعیلیان دست یازیده و توانسته است بسیاری از پرسش‌ها و ابهامات را پاسخ دهد.

این کتاب در زمرۀ تلاش‌های پیشگامانه‌ای محسوب می‌شود که در خروج از گسترۀ ابهامات در ارتباط با شاخۀ اسماعیلی قدم‌های مهمی برداشته است. این کتاب کوششی برای فهم بیشتر مبهم‌ترین بخش این دوره است که از حملۀ مغول تا آغاز دورۀ صفوی یعنی از میانۀ قرن هفتم تا پایان قرن نهم قمری ادامه دارد. هرچند حوزۀ تاریخی این کتاب عمدتاً به این دوره محدود است، تحلیل عقاید و تعلیمات اسماعیلیه در یک بازۀ تاریخی وسیع‌تری صورت گرفته و از منابع مربوط به بیش از هزارسال تاریخ استفاده شده است تا از طریق پرتوی بر باورها و عقاید خاصی بیفکند که در آثار این دوره بیان شده‌اند. اگرچه در بسیاری از صفحات کتاب از تعقیب و کشتار اسماعیلیان صحبت شده است؛ در واقع این اثر کندوکاوی دربارۀ قتل عام این جماعت نیست، بلکه بیشتر در جستجوی شناخت و درک چگونگی بقای اسماعیلیان است و به تحلیل این نکته می‌پردازد که چگونه تعلیمات دینی و جهان‌بینی این جماعت به بقای آنها یاری رسانده است. همچنین این کتاب که در زمرۀ مهم‌ترین مراجع علمی برای شناخت منابع اولیۀ اسماعیلی محسوب می‌شود، گام بزرگی در شناسایی چندی از نویسندگان گمنام و ناشناختۀ اسماعیلی برداشته و مخاطب را وادار می‌کند تا در مفروضات پیشین خود دربارۀ ادبیات این دوره تجدیدنظر کرده و نظریه‌های پذیرفته‌شده را مورد بازبیینی قرار دهد.

این کتاب اطلاعات به‌هم‌ریختۀ موجود را در کنار هم قرار می‌دهد تا بدین‌وسیله تاریخ این جماعت و چگونگی رهایی آنها از انهدام سیاسی را بازسازی کند. در حالی که بیشتر بر تحولات جنبش اسماعیلیان در ایران که مقر اولیۀ امامان نزاری در خلال این دو قرن و نیم بود، تمرکز دارد، به موجودیت اسماعیلیان در بسیاری از مناطق خاور نزدیک هم اشاره می‌کند. این کتاب توضیح می‌دهد که چگونه سه جنبه از عقاید اسماعیلیه در بقای این جماعت نقش اساسی ایفا کرد. این سه جنبه عبارتند از: تقیه، دعوت اسماعیلی و جنبۀ رستگارشناسی امامت، به‌ویژه نقش امام زمان در هدایت هر فرد برای دست‌یابی به رستگاری و معرفت خداوند تعالی.

ساختار این کتاب از برخی جنبه‌ها انعکاس‌دهندۀ اصول آموزشی اسماعیلیان است. فصل‌های اولیۀ آن بیشتر بر جنبه‌های ظاهری و تاریخی اسماعیلیه تمرکز دارند؛ اما در فصول بعدی بیشتر بر جنبه‌های باطنی و نظامی اعتقادی که این جماعت را به تحرک واداشت و به آنها جان داد، تأکید شده است. در ابتدای این کتاب برخی از جزئیات مانند حرف‌نویسی، تقویم‌ها، علائم اختصاری و دیگر ملاحظات شرح داده شده است. مقدمۀ کتاب زمینه را برای درک اسماعیلیه فراهم کرده و اطلاعاتی دربارۀ نابودی این جماعت به دست لشکر مغول در اختیار قرار می‌دهد. فصل اول معنای تاریخ و اهمیت معلومات تاریخی را شرح داده و منابع مورد استفادۀ این پژوهش را نیز بررسی می‌کند. فصل دوم به استواری عجیب اسماعیلیان در جنوب دریای خزر، دیلم، مازندران و قلعۀ الموت بعد از تخریب آن توسط مغولان می‌پردازد. فصل سوم دربارۀ شمس‌الدین محمد اولین امام اسماعیلیان پس از حملۀ مغول و مریدش نزاری قهستانی شاعر است. زندگی هر دو نمونۀ مناسبی از رویۀ تقیه است و در توضیح این مفهوم بنیادین کمک می‌کند. فصل چهارم ویژگی‌ها و ساختار دعوت اسماعیلیه، شرح حال جانشین شمس‌الدین محمد معروف به قاسم شاه و خانواده‌اش و همین طور هویت و نوشته‌های یک شخصیت مهم اسماعیلی به نام قاسم تستری که احتمالاً معاصر امام قاسم شاه بود را بررسی می‌کند.

افزون بر تقیه و دعوت اسماعیلیه، مفهوم امامت هم در بقای این جماعت نقشی اساسی داشت. این مفهوم در فصل پنجم معرفی شده است. این فصل به بررسی زندگی جانشینان امام قاسم شاه، معروف به اسلام شاه و محمد بن اسلام شاه می‌پردازد. همچنین در این فصل به تحلیل شرایط اسماعیلیان خارج از ایران در این دوره پرداخته و شیوه‌های تقیه در قهستان و سوریه مقایسه شده است. فصل ششم به بررسی انتقال مقر امامت به انجدان، زندگی‌نامۀ امامان مستنصربالله، عبدالسلام و غریب میرزا می‌پردازد و همچنین زندگی‌نامه و آثار مشاهیر بزرگ اسماعیلی معاصر با این سه امام را شرح می‌دهد. افزون بر این مفهوم امام به عنوان قبلۀ معنوی مورد بررسی قرار گرفته است. فصل هفتم به بررسی عمیق عقاید اسماعیلی پرداخته است کهع دربارۀ تقیه و دعوت است. مسئلۀ دعوت عمدتاً از دیدگاه بواسحاق قهستانی که معاصر امام مستنصر بالله بوده، بررسی می‌شود. قهستانی گزارش بی‌نظیری از جستجوهایش برای حقیقت، پذیرش کیش اسماعیلیه و پیشرفتش در حدود دین اسماعیلیه برای اخلاف خود برجای گذاشته است. فصل آخر به بررسی باور محوری اسماعیلیه دربارۀ ضرورت رستگاری ابدی به شخص امام حاضر موجود که مریدان خود را به سوی معرفت و شناخت خدا هدایت می‌کند، می‌پردازد. این باور در بقای اسماعیلیان نقشی بسیار اساسی ایفا کرد. سخن آخر کتاب دربرگیرندۀ ملاحظاتی دربارۀ برخی نتایج این پژوهش و کتاب است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

مقدمۀ مترجمان

دیباچه

فصل اول: بازیابی تاریخ گمشده

فصل دوم: بازگشت عقاب

فصل سوم: حجاب خورشید

فصل چهارم: دعوت به حق

فصل پنجم: اولی الامر

فصل ششم: قبلۀ عالم

فصل هفتم: راه سالک

فصل هشتم: رستگاری و امامت

سخن آخر

اصطلاح‌نامه

یادداشت‌ها

کتابنامه