معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«مثمر» که نکته‌سنجانه‌ترین و پربارترین و پس از «مجمع النفایس» پربرگ‌ترین نوشتۀ سراج‌الدین آرزوست، نخستین کتابی است که در فارسی، در زمینۀ زبان‌شناسی نوشته شده است: زبان‌شناسی در معنی گسترده و دیروزین واژه که واج‌شناسی، ریشه‌شناسی، معنی‌شناسی، صرف و نحو و .... را فرا می‌گیرد.

سراج‌الدین علی‌خان اکبرآبادی گوالیاری (1099 ـ 1169 ق) معروف به خان آرزو و ملقب به استعدادخان و متخلص به آرزو، شاعر، نویسنده، ادیب و دانشمند بسیار برجسته و بزرگ سدۀ دوازدهم است که گرچه هندوستانی است، با نوشته‌های پربرگ‌وبار و بسیار و گوناگونش و پژوهش‌های نیکویش زبان و فرهنگ فارسی را تا همیشه وامدار خود کرده است. او در برخی از نوشته‌های خود چون «مجمع النفایس» و «عطیۀ کبری» بیشتر آثار خود را نام برده که در یک دسته‌بندی اینگونه می‌‌توان برشمرد: الف) فرهنگ‌نویسی: سراج‌اللغة، چراغ هدایت، زواید الفواید، نوادر الالفاظ؛ ب) نقد ادبی: تنبیه الغافلین، احقاق الحق، داد سخن، سراج منیر، سراج وهاج، نقد دیوان حاکم لاهوری؛ ج) بلاغت: عطیۀ کبری، موهبت عظمی؛ د) دستور زبان: معیار الافکار؛ هـ) شرح‌نویسی: خیابان گلستان در شرح گلستان سعدی، شکوفه‌زار شرح اسکندرنامه نظامی، شرح قصاید عرفی، شرح گل کشتی میرنجات، شرح قصاید خاقانی، شرح مختصر المعانی؛ و) زبان‌شناسی: مثمر؛ ز) تذکره‌نویسی: مجمع النفایس، بیاض آرزو؛ ح) سروده‌ها و دیگر آثار.

چنان‌که آرزو خود در دیباچۀ این کتاب یاد کرده، آن را بر بنیاد کتاب «المزهر» سیوطی ساخته و سامان داده است. «المزهر» یکی از صدها نوشتۀ سیوطی دانشمند بسیاردانِ بسیارنویسِ مصری است. او در این کتاب چندان از دیدگاه‌های خود چیزی نگفته، دیدگاه‌های شمار زیادی از زبان‌شناسان و ادیبان عرب پیش از خود را در ساختاری سنجیده و به‌سامان از اینجا و آنجا گرد آورده و رهاوردی به‌راستی گرانبها پیشکش پژوهشگران کرده است. آرزو ارزش این کتاب را به‌خوبی شناخته و از این‌رو کوشیده با سرمشق‌گیری از آن، نخستین کتاب زبان‌شناسی فارسی با نام «مثمر» را پدید آورد. آرزو نه‌تنها نام این کتاب که ساختار و بخش‌بندی آن را نیز از «مزهر» سرمشق گرفته است؛ چنان‌که شماری از بخش‌های «مزهر» با همان نام و نشان در «مثمر» آمده است؛ با این دوگانگی که سیوطی بخش‌های کتاب خود را «نوع» نامیده و آرزو «اصل» و نام‌های عربی را به فارسی برگردانده است.

ساختار کتاب بر 42 بخش بنیاد گرفته و هر بخش «اصل» نامیده شده است. بخش‌هایی که گاه بسی کوتاه‌اند و بیش از چند سطر نیستند، مانند اصل پانزدهم در معرفت افراد و گاهی بسی بلند و ده‌ها صفحه و بیشتر مانند اصلی سی‌ونهم در بیان کلمات غیرمفرده که برای نسبت و جز آن در فارسی آید در بیش از 200 صفحه. گاه نیز بخش‌ها به‌ویژه بخش‌های بلند زیربخش‌هایی دارند با نام‌هایی چون: تذییل، تذنیب، تنبیه، فایده، فایدۀ جلیله، بشنو، بدان‌که، مخفی نماند و ... .

این کتاب که نشان‌گر گسترۀ شگرف دانش و پژوهش آرزو و آشنایی شایستۀ او با منابع فارسی و عربی است، به گمان بسیار نوشتۀ سال‌های پایانی زندگی او نیز می‌باشد؛ چراکه در این کتاب آرزو به مناسبت از بیشتر نوشته‌های خود یاد کرده، از آن میان «مجمع النفایس» را که در 1164 یعنی پنج سال پیش از مرگ او به انجام رسیده است؛ اما در هیچ‌یک از دیگر نوشته‌هایش از «مثمر» یاد نکرده و این یعنی این کتاب پس از آنها در میانۀ 1164 ـ 1168 نوشته شده است.

از «مثمر» چندین نسخه و رونوشت در کتابخانه‌های هند و پاکستان و ایران و .... بر جای مانده که این متن از روی شش نسخه تصحیح شده است.