معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بحث دربارۀ مفاهیم امکان و ضرورت در بیشتر نظام‌های منطقی، فلسفی و علمی از موضوعات تقریباً مهم است. اگر به آثار علمی و فلسفی توجه شود، قضایای بسیاری را می‌توان یافت که از الفاظ ضرورت و امکان در آنها استفاده شده است؛ اما در همه جا این الفاظ واجد معنای واحدی نبوده و در دستگاه‌های مختلف فکری معنای به‌خصوصی دارند. در دستگاه فکری سینوی نیز به‌ویژه در منطق و سپس در حیطۀ علوم نظری، مفاهیم امکان و ضرورت از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.

در آثار ابن سینا به بحث امکان و ضرورت هم در منطق پرداخته شده و هم در کتب الهیات (یا به عبارتی دیگر در مباحث فلسفه). بنابراین این بحث هم منطقی و هم فلسفی است. در منطق و در مبحث قضایا بخش مستقلی دربارۀ قضایای موجهه وجود دارد که در آنها اقسام مختلف قضایای موجهه و معانی آنها آورده شده است؛ اعم از اینکه محمول قضیه وجود یا غیروجود باشد. در کتاب‌های الهیات اما نظر تنها به مسئلۀ وجود بوده و اینکه نسبت هر موجود با محمول وجود چگونه است؟

بحث‌های مربوط به امکان و ضرورت در کتاب‌های منطقی و فلسفی شیخ به صورت خلاصه در این کتاب آورده شده، اما با این هدف که موادی باشند در راستای پاسخگویی به پرسش اصلی پژوهش. پرسش اصلی بر بنیاد نگاهی دیگر به امکان و ضرورت فلسفی و منطقی استوار است. در نگاه اول تنها محمول قضایا مهم بود و تفکیک به منطقی و فلسفی صرفاً صوری بود؛ اما در نگاه دوم، زمانی که گفته می‌شود ضرورت منطقی، یعنی قضیه‌ای که مبتنی بر اصل امتناع تناقض است و در حیطۀ حدود ماهیات یا یک‌جور این‌همان‌گویی باقی می‌ماند و امکان منطقی نیز دربارۀ قضیه‌ای صادق بوده که چنین ضرورتی را دارا نباشد؛ مراد از ضرورت و امکان فلسفی نیز ناظر به این است که آیا می‌توان از ملاکی ورای اصل امتناع تناقض صحبت به میان آورد و آن را ملاک ضرورت فلسفی نامید.

به طور مشخص نویسنده در این کتاب کوشیده تا نشان دهد آیا به غیر از اجناس و فصول (ذاتیات باب ایساغوجی) که حملشان ضروری و آن هم از سنخ منطقی است ـ چون در حد موضوع خود نهفته‌اند و انفکاک‌شان از موضوع منجر به رد اصل امتناع تناقض می‌شود ـ آیا عوارض ذاتی لازم که در حیطۀ ذاتی باب برهان هستند نیز حملشان ضروری است؟ و آیا می‌توان برای ضرورت این نوع قضایا ملاکی در آثار شیخ یافت؟ افزون بر اینها همچنین کوشیده شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که آیا از ضرورت علّی می‌توان سخن به میان آورد؟

در بخش اول، هدف استقصاء و بازنمودن معانی مختلف امکان و ضرورت خواهد بود که در آثار منطقی شیخ بدان پرداخته شده است. برخلاف مباحث فلسفی که تمرکز آنها بر روی محمول وجود است، در منطق از نسبت هر نوع محمولی با ذات موضوع بحث می‌شود؛ به همین منظور نویسنده در این بخش در باب امکان و ضرورت و معانی مختلف آنها در آثار مهم و شناخته‌شدۀ شیخ بررسی کرده است.

در مبحث فلسفه بحث صرفاً حول محمول وجود می‌گردد؛ یعنی اینکه نظر به ذات چیزها شده و نسبت آنها با هستی (وجود) را بررسی می‌کنند. برای بررسی این مسئله نویسنده در بخش دوم به سراغ کتب الهیات از آثار فلسفی شیخ رفته است. کتب الهیات شفا، الهیات نجات، الهیات دانشنامۀ علایی و همچنین بخش الهیات کتاب اشارات و تنبیهات برای این منظور مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

برای بررسی پیش‌فرض‌ها و مبادی بحث پیرامون مفاهیم امکان و ضرورت لازم است بحث‌های شیخ در باب ایساغوجی (مبحث تعریفات) و باب برهان در کتب مختلف بررسی شده و از طریق آنها به کشف و فهم مبادی بحث رسید. در بخش سوم ابتدا کوشیده شده تا معنای ذاتی و عرضی در باب ایساغوجی مورد بحث و نظر قرار داده شود. گفتنی است که افزون بر رجوع به آثار شیخ، از کتب سایر مفسرین و محشین آثار وی نیز کمک گرفته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: امکان و ضرورت در منطق ابن سینا

بخش دوم: امکان و ضرورت در فلسفۀ ابن سینا

بخش سوم: پیش‌فرض‌ها و مبادی منطقی و مابعدالطبیعی بحث امکان و ضرورت

نتیجه‌گیری

منابع و مآخذ