معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

گاستون باشلار را شاعری معرفت‌شناس نامیده‌اند؛ چراکه اندیشۀ وی کاملاً در دو جهت متفاوت معرفت‌شناسی و داده‌های قوۀ تخیل گسترده است. اما شاید کار مهم او نیز ایجاد پیوند میان «معرفت» و «تخیل» است. از نگاه او سازوکار قوۀ تفکر تولید «مفهوم» است و محصول قوۀ تخیل نیز صور خیال. اما باشلار هرگز این دو حوزه را از هم جدا نمی‌پندارد و نشان می‌دهد که مفاهیم بازنمودی از صور خیال هستند و نه چیزی بی‌واسطه برآمده از دنیای درون. از اینجاست که از نظر باشلار «تخیل» نقشی اساسی در پیشرفت اندیشۀ علمی دارد.

از نظر باشلار قوۀ تخیل امری روانی است و برای همین است که وی عنوان اولین کتاب خود را «روانکاوی تخیل» نامید. بنیان‌های فلسفی این کتاب بسیار قوی‌تر از کتاب‌های پیشین او در باب تخیل عنصری است و می‌توان مثلثی برای پدیدارشناسی ترسیم کرد که یک ضلع آن پدیدارشناسی هوسرلی است که نقطۀ تأکیدش مباحث اپیستمولوژی و معرفت‌شناسی است؛ ضلع دوم آن هایدگر است که در آنجا بیشتر به مباحث آنتولوژیک و هستی‌شناسی توجه می‌شود و ضلع سوم باشلار است که محور آن تخیل‌شناسی است.

باشلار در این کتاب از مفهومی به نام مکان‌کاوی ناخودآگاه سخن به میان می‌آورد؛ امری که به واسطۀ تحلیل صور خیال و استعاره‌های ادبی امکان‌پذیر می‌گردد و زبان را از زاویۀ جنبۀ ذاتی استعاری آن می‌نگرد. استعارات و انگاره‌ها می‌توانند پستی و بلندی‌های ذهن بشری را نشان دهند؛ ذهنی که برون و درون را درهم تنیده و ادغام می‌کند. این ذهن به واسطۀ زبان نه امری تازه و مستقل، که ملغمه‌ای از تاریخ هستی بشری از آغاز تا اکنون است و برای همین باشلار در فصل «مار» این کتاب می‌نگارد: «وقتی با مار روبرو می‌شویم، خطی طولانی از ترسی که تمامی نیاکان ما را فراگرفته بود، در جان ما پدیدار می‌شود». در این نقطه آرکه تایپ یونگ و نظریۀ اسطوره‌شناسی و همچنین ایدۀ شناخت در فلسفۀ پدیدارشناسی درهم‌تنیده می‌شوند و ایماژ ادبی در کنار تخیل اسطوره‌ای قرار می‌گیرد.

زیرعنوان «گفتاری دربارۀ درونبودگی ماده» حاکی از آن است که باشلار در پی رسوخ به درون چیزهاست. آنچ باشلار انجام می‌دهد، برانگیختن و دگرگون کردن واکنش‌هایی از سر عادت ماست. وی تمامی پیش‌فرض‌های ما را دگرگون و بی‌اعتبار می‌کند. وی به اعماق ناخودآگاه روان نقب می‌زند و خواننده را به ناشناخته‌ها می‌برد: «چیزهای غیرقابل نام‌گذاری در ناخودآگاهی حفظ می‌شوند، آنها همواره به گونه‌ای ابدی در جستجوی نام هستند». حتی هولناک‌ترین سوژه‌ها نیز زیر نگاه تیزبین وی مبدل به گذرگاهی برای کشف می‌گردند. بسیاری از موضوعات مورد مطالعۀ این کتاب کاملاً ترسناک و حتی مشمئزکننده هستند؛ برای مثال باشلار پس از معرفی سوژه‌های ثابت و پناه‌دهنده و ایمنی مانند خانه و درونبودگی خانه، به ایماژهایی مثل شکم، مار، غار و هزارتو می‌پردازد و تردیدی در نشان‌دادن سویه‌های زشت چیزهای مادی به خود راه نمی‌دهد.

به طور کلی همان‌طور که خود او در پیش‌گفتار نوشته است، در این کتاب به صور خیال آرمیدن، پناه گرفتن و ریشه کردن پرداخته شده است. خواننده متوجه می‌شود که این صور خیال با وجود تنوع و تفاوت‌های برجسته‌ای که هم به لحاظ پدیداری و هم شکل خود دارند و با وجود آنکه هم‌ریخت نیستند؛ اما همگشت یا همسانگرد هستند. بدین معنا که همگی آنها ما را به سرچشمه‌های آرمیدن راهنمایی می‌کنند. خانه، شکم و غار برای نمونه همگی حاوی نشان بازگشت به رحم مادر هستند. در اینجا این بخش ناخودآگاه روان است که فرمان می‌دهد و راه می‌نمایاند.

فهرست مطالب کتاب:

درآمدی بر ترجمه

مروری بر ایدۀ تخیل مادۀ گاستون باشلار

پیش‌گفتار: خاک و رؤیاپردازی آرمیدن

* بخش نخست:

فصل اول: خیال‌پردازی در باب درونبودگی ماده

فصل دوم: درونبودگی در جدال

فصل سوم: خیال‌پردازی کیفیت

* بخش دوم:

فصل چهارم: خانۀ زادگاه و خانۀ خواب‌گونه

فصل پنجم: عقدۀ یونس

فصل ششم: غار

فصل هفتم: هزارتو (لایبرنت)

* بخش سوم:

فصل هشتم: مار

فصل نهم: ریشه‌ها

فصل دهم: شراب کیمیاگری و تاک کیمیاگران